Мектептегі қорларды тиімді пайдалану Елдік шолуы

3. ҚОРЛАРДЫ БӨЛУ 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
нормативтік  талаптардың  толық  тізімі  бар.  Осылайша,  директорлардың  өзінің  басқару  стилі 
негізінде басқару командасын құру, басқарушы міндетін атқаруға арнлаған әлеуетті мұғалімдердің 
сипаттамалары  мен  мектептердің  белгілі  уақыт  кезеңінде  анықталған  қажеттілігі  мүмкіндігі 
шектелген. Басқару құрамының мөлшері, мүмкін, жоғары баламалы шығындарды есепке алғанда 
көп  болады.  Сондай-ақ,  мектептің  басқару  қызметкерлерінің  шағын  жинақталған  мектептердегі 
мұғалімдер  мен    оқушылардың  арақатынасы  өте  жоғары.  Мысалы,  сарапшылар  шамамен  150 
оқушысы,  20  мұғалімі  және  7  басқарушы  қызметкері  бар  мектепке  барды.    Қазақстандағы 
басқарушы  құрамның  мөлшері  ЭЫДҰ  елдеріне  қарағанда  айтарлықтай  жоғары.  Бұдан  басқа, 
міндеттерді  бөлгенде  кейбір  қосарланушылық  және  шектен  тыс  фрагменттеу  бар.  Мысалы,  екі 
тілде оқытатын мектептерде, әрбір тіл үшін өзінің сәйкес оқыту-тәрбиелеу жұмыстары бойынша 
орынбасарлары  бар,  егер  ол  бір  адам  болса  да  екі  тілде  жұмыс  істеуі  мүмкін.  Директор 
орынбасарларының  басқа  міндеттерді  атқаруы  үшін  9-сағаттық  шектеулігі,  мысалы,  сабақ  беру 
немесе  қосымша  төленетін  тапсырмалар,  мектеп  директорларының  мүмкңндңлңгңн  басқару 
міндеттерін тиімді бөлуін төмендетеді (4-бөлімді қараңыз). Сабақ беру мектептеріндегі сыныптық 
жұмыстардың  шындығы  туралы  мәліметтенуіне  мүмкіндік  береді  және  олардың  жағдайын  және 
басқа мұғалімдер алдында абыройын нығайтады, олар басқаруға және мектепте басшылық етуге 
кетіретін уақытты алады.   
Кадрлық қамтамасыз етудің тиімсіз деңгейі сабақ берудің сапасын төмендетеді.  
Қызметкерлердің көп мөлшері еңбекті төлеуге бюджеттің көп бөлігін қолдануға, бюджеттің 
қатаң  шарттарын  құруға  және  инвестицияны  басқа  салаларға  ығыстыруға  алып  келеді.  Мектеп 
директорлары,  мұғалімдер  оқыту  міндеттерін  бөлгенде  оқу  бағдарламаларының  үлттық 
нормаларына еруі қажет және олардың ұлттықнормалармен анықталған еңбекақысын, қызметкер 
шығындарын өзгерте алмайды, тұрақты белгіленген шығындар болып келеді. Ауылдық жерлердегі 
мектептердің шығындардың шамамен 93% еңбекті төлеу үшін пайдаланылады. Бұл бюджеттер өте 
қатаі  екенін  білдіреді,  және  директорлардың  -  ресурстарды  басқару  және  мектепті  дамытуыды 
қаржыландыру  үшін  оңтайландыру  мүмкіншілігі  аз.    Шағын  жинақталған  мектептердің 
директорларының  кейбіреуі  сарапшыларға  еңбекақы  және  негізгі  коммуналдық  қызметтер 
(мысалы,  жылу  беру  және  электр  қуаты)  үшін  ғана  қаржыландыру  алғандарын,  ал  кітапханаға 
кітап  алу  үшін,  Ғаламторға  шығу  және  оқу  жабдықтарына  бюджет  болмағанын  мәлімдеді. 
Осылайша,  кадрлық  қамсыздандырудың  тиімсіз  деңгейі  аса  мазалаушылықты  шақырады, 
сондықтан  баламалы  шығындар  жоғары,  инвестицияның  шектеулі  әсері  басқа  ресурстарда  өте 
жоғары.  
Ресурстардың  шектілігін  есепке  алғанда,  кадрлардың  көбісі  олардың  сыйақы  алуын 
жақсаруына  және  кәсіби  дамуына  себептеспейді.  Қазақстан  еңбекақының  төмендігі  кәсіптің 
тартымдылығын  төмендететінін  мойындады,  және  соңғы  жылдары  мұғалімдердің  жалақысын 
жоғарылату  үшін  кейбір  қадамдар  қабылданды.  Жалақы  айырмашылығы  оларды  ары  қара 
жоғарылату  қажеттігіне  көрсетіп,  жоғары  болып  қалды  (төмен  қараңыз).  Бірақ  мұғалімдердің 
көптігі  жалақыны  айтарлықтай  жоғарылату  мүмкіндіктерін  шектейді.  Сонымен  қатар  барлық 
педагогикалық  кадрларды  мамандандыруға  салымдар  кадрлық  қамсыздандырудың  ағымдағы 
деңгейіне күмән келтіреді, мамандық дамудың бағасы мұғалімдердің санына тура пропорционал.   
Мектептердің  тиімді  жүйесі  жоғары  сапа  мен  жақсы  дайындалған  кадрлардың,  жеткілікті 
білім  беру  ресурстары  мен  нысандардың  және  оқуға  дайын  уәжделген  оқушылардың  дұрыс 
үйлесімі талап етіледі, және ресурстар осы үйлесімді қамтамасыз етуге болатындай бөлінуі қажет.  
Ресурстар  шектелген,  және  елдердің  оларды  аса  көп  ісер  ететін  жаққа  бағыттау  мүмкіншілігінің 
мәні  бар.  Тұрақты  ымыра,  білім  берудің  еңбек  шығындарына  қаттты  ісер  етеді,  сынып 
мөлшерлерін  анықтайды  ұсынады:  шағын  сыныптар  мұғалімдердің  көп  болуын  қажет  етеді, 
сынып  мөлшерлерін  өсіру  сабақ  беру  сапасын  жоғарылату  үшін  кейбір  ресурстардан  босатуы 
мүмкін.  Зерттеулер  сабақ  берудің  сапасын  жоғарылату  сыныптардың  шағын  мөлшерлеріне 
қарағанда оқушылардың жетістікке жетуіне көп әсер ететіндігін көрсетті (Ривкин, Ханушек және 
Кейн, 2005).  

3. ҚОРЛАРДЫ БӨЛУ 
 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
Мұғалімдерді мөлшерлеме жүйесі арқылы жалдау уайым шақырады 
Негізгі сиақы тікелей мұғалімнің сабақ кестесінің ауырлығына тікелей байланысты болғанда 
(мөлшерлеме жүйесі), Қазақстандағы мұғалімдерді жұмысқа орналастыру тұжырымдамасы уайым 
шақыру көзі болып табылады. Жуырдағы ЮНИСЕФ өткізілген кадрларды жетілдіру, жинау және 
мұғалімдердің Орталық және Шығыс Европа және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдеріндегі 
(ЦВЕСН),  өңірдегі  мөлшерлеме  жүйесі  талқыланды  (ЮНИСЕФ,  2011).  Онда  төменгі  негізгі 
еңбекақы  болған  жағдайда  (Қазақстандағы  сияқты,  төненіректе  қараңыз)  «мөлшерлеме  жүйесі, 
мұғалім  мамандығын  мұғалімдерді  шамадан  тыс  жүк  арқалауға  мектеп  ішінде  және  одан  тыс 
жерлерде қосымша жұмыс немесе табыс көздерін іздеуге  итермелейтін, ішінара жұмыспен қамту 
жұмысына  айналдырды.  Бұл  Қазақстандағы  кейбір  мұғалімдердің  өте  көп  білім  беру  жүгін 
арқалауға  және  кейбірлерін  сабақтан  кейін  оқушыларға  жеке  репетитор  сияқты  жұмыстарды 
жүргізуге итермелейді.  
Шектен тыс оқу жүгі немесе қосымша жұмыс мұғалімдердің мектептің басқа жұмыстарына, 
мысалға  әріптестерімен  бірлесу,  өз  тәжірибесін  зерттеу,  аз  тәжірибелі  мұғалімдерге  жетекшілік 
ету, ата-аналармен әңгімелесу және кәсіби даму іспеттес жұмыстарға аз мүмкіндік қалдырады. Бұл 
мұғалімдердің  сабақ  аяқталғаннан  кейін  мектеп  қабырғасында  қалмау  еркімен  қиындай  түседі 
және  ол  олардың  білім  алушылармен  жұмысын  шектейді.  ЮНИСЕФ  (2011)  есептілігіне  сәйкес 
«білім  алушыларға  білім  беругді  күшейтуге  бағытталған  көптеген  бастамалар,  мөлшерлеме 
жүйесінің шегін қосымша ұстаздық жұмыспен сәйкестігін аса ескермейді». Бұл «сабақтарға асқан 
дайындықты  қажет  ететін  оқушыларға  білім  беруге  бағытталған  әдістерге  асқан  немқұрайлықты 
немесе оқушыларға форматы баға қоюға» алып келуі мұмкін. Сондай-ақ Қазақстанда қазір болып 
жатқан,  мұғалімдік  мамандықтарда  дәптер  тексеру,  сынып  жетекшілігі,  пәнді  тереңдетіп  оқыту 
сияқты  тапсырмаларға  еңбек  ақының  неге  жеке  төленетіндігі  түсініксіз.  Келесі  маңызды  сұрақ 
мұғалімдердің  өздерінің  пәндері  бойынша  дайындалу  уақытының  жетіспеушілігінде.  ЭЫДҰ 
(ЭЫДҰ,  2014b),  келесі  баяндамасында  көрсетілгендей,  мөлшерлеме  жүйесінде  де,  тапсырмалар 
тізілімінде  де  сабақтарға  дайындалуға  кеткен  уақытқа  қосымша  ақы  төлеу  қарастырылмаған. 
Шамадан  тыс  сабақ  кестесі  немесе  қосымша  жұмысы  бар  мұғалімдерге  сабақтарға  тыңғылықты 
дайындалу қиын. 
ЭЫДҰ  (2014b) қортындыланғандай, мөлшерлеме жүйесі мұғалімдердің артықтығы аса көп, 
қалалық  жерлердегі  мұғалімдерді  тиімсіз  жағдайға  қойуы  мүмкін.  Аз  тәжірибелі  мұғалімдер 
өздеріне  тығыз  сабақ  кестесін  алуды  қиын  санауы  мүмкін  (олардан  да  тәжірибелі  мұғалімдерге 
көп көңіл бөлінгендіктен) соңында мұғалімнің сабақ кестесінің тығыздығы бір стандартты сабақ 
кестесініндей болуы мүмкін (бір мөлшерлеме) ол өз кезегінде олардың табысын төмендетіп және 
атқаратын жұмысына қызығушылығының болмауына алып келеді (ЭЫДҰ , 2014b).
 
Мұғалімдердің және мептеп басшыларының төменгі айлықтары уақытты тиімсіз пайдалануға 
алып келеді  
Қазақстандағы  мұғалімдерге  айлық  еңбек  ақы  беру  құрылымының  күрделі  болуынан 
мұғалімдердің  еңбек  ақысына  талдау  жасау  оңай  емес.  Сонымен  қатар,  еңбек  ақы  мөлшерінің 
төмендігі  мұғалімдермен  қоса  білім  беру  ұйымдарының  басшыларына  да  қатысты  болуы 
қуантады.  ЭЫДҰ    Қазақстандағы  мұғалімдердің  еңбек  ақысын  беруге  егжей-тегжейлі  талдау 
жасалған.  Ол  еңбек  ақының  (мұғалімдердің  көп  жылдық  еңбек  өтіліне  және  біліктілік  деңгейіне 
байланысты болатын еңбек ақы) өте төмен екенін анықтады. Мысалға, 2011 жылы Қазақстандағы 
жоғарғы  білімімі  және  15  жылдық  жұмыс  өтілі  бар  мұғалімдердің  бір  сабақ  кестесімен  (бір 
мөлшерлеме)  негізгі еңбек  ақысы  75 және  70  пайызға  бастапқы  және  орта  білім  беру  саласында 
төмен.  Мұғалімдерге  ақы  төлеу  орташа  жұмыскердің  еңбек  ақысынан  асады  егер  ол  1,5 
мөлшерлеме (27  білім  беру  сағаты)  жұмыс істесе,  бірінші  деңгейге  жеткен  болса  және  қосымша 
тапсырмалар үшін еңбек қайтарымдарының тізімін алса (сынып жетекшілігі, дәптерлерді тексеру, 
арнайы  сыныптарға  жауаптылық,  кешкі  оқулар,  интернетті  пайдалану,  әдістемелік  кабинетке 
басшылық жасау немесе пән бойынша басқа да тапсырмалар мен міндеттерді атқарғанда). Мүмкін 
бұл  оның  еңбек  ақысы  орташа  жұмыскердің  еңбек  ақысынан  11  пайызға  (бастауыш 
сыныптарының  мұғалімдері  үшін)  және  34  пайыз  (орта  мектептің  мұғалімдері  үшін)  ғана  артуы 
үшін бір жоғары білімді мұғалімге негізсіз тапсырмалар тізімі болатын шығар (5 кестені қараңыз,