СТРАТИФИКАЦИЯ
189
дайыңызбен тең адамға ғана үйлене аласыз, осылайша,
балаңызға сіздің
және жүбайыңыздың мәртебесі беріледі.
Үндістан - касталық жүйенің қалыптасуының ең танымал үлгісі.
Барлық үнділер (көпшілік діні) бедел, билік және байлықпен ерек-
шеленетін топ жетістіктеріне қарай салыстырмалы түрде касталарға
бөлінеді. Касталық жүйелер қазір Үндістаннын, кейбір мұсылман
және христиан қауымдарында да кездеседі.
Кастадағы мүшелік тұрақты, яғни атадан балаға беріліп, өз-
гермей, өмір бойы сақталады. Үндістан тәуелсіздікке ие болғаннан
кейін, 1950 жылы, касталық жүйені ресми түрде заңсыз деп жария-
лады. Содан бері елдегі 200 миллион далиттердің, яғни «сот жоқ кас-
таның» мәртебесі арта түсті. Алайда олар әлі күнге дейін кемсітуден,
аса кедейліктен тіпті кейде оларға қарсы жасалатын этностық зор-
лық-зомбылықтан зардап шегуде (Sengupta, 2008).
Таптықжүйелер
Таптық жүйелерде ресурстардың тең бөлінбеуіне басты себеп бола-
тын - қол жеткізген мәртебе. Түрлі үстемдіктерге ие болу мүмкіндігін
анықтайтын басты факторлардың бірі - кәсіби мамандану, бірақ ол туа
қалыптаспайды. Адам кәсіпті ата-анасына қарағанда әлдеқайда жо-
ғары немесе, керісінше, төмен деңгейде меңгеруі мүмкін. Жетістіктер-
ге жету көбінесе адамның дарынына, ынтасына және мамандығына
байланысты.
Касталық және таптық жүйелердің арасындағы негізгі айыр-
машылық теңсіздіктің деңгейінде емес, жетістікке жету мүмкіндігін-
де. Таптық жүйелердің айрықша ерекшелігі - әлеуметтік ұтқырлық,
яғни әлеуметтік таптағы орынның өзгеруі жоғары өрлеу немесе төмен
құлдырау бағытында болады. Мұндай ұтқырлық ұрпақтар арасын-
да кездесуі мүмкін. Егер сіз жоғары білім алсаңыз, ал ата-анаңыздың
білімі болмаса, сіз бәрібір әлеуметтік ұтқырлықпен жоғарылай ала
сыз. Адамның әлеуметтік таптағы орны ауыспалы болуы ықтимал.
Мысалы, орташа жастағы инженер жұмысынан «қысқартылып»,
«Wal-Mart» дүкенде жарнамалаушы қызметшіге айналса - әлеуметтік
ұтқырлықтың төмендеу бағытына ұшырағаны.
І
Үндістандағы көптеген далиттер
(«сот жоқ каста») кедейлікпен,
кемсітушілікпен күресуде.
Әлеуметтік шұғылдық - адамның
әлеуметтік таптағы орнының
жоғары немесе төмен ауысуы.
190
7-ТАРАУ
Алайда кейде таптық жүйелерде де аскриптивті мәртебенің
кейбір белгілері маңызды болады. Азаматтың діні, жасы, жынысы,
ұлты басқа да факторлармен қатар, оның жолында қандай мүмкін-
діктер ашылып, қандай тосқауылдарға тап болуына эсер етеді. Де-
генмен бұл факторлардың касталық қоғаммен салыстырғанда тап-
тық қоғамда ықпалы әлдеқайда аз. Қазіргі заманда таптық жүйелер
басым, сондықтан бүл бөлімді сол жөнінде жалғастырамыз.
Буржуазия - жұмыс жасауға
қажетті құралдар мен
материалдарды, ягни өндіріс
құрал-жабдықтарын иеленген ran.
Пролетариат - өндіріс
қүралдарына ие емес тап. Олар
өндіріс құралдарын иеленген
адамдарға жалданып өмір сүреді.
Тап - маркстік теория бойынша,
адамдарды өндіріс құралдарына
деген меншіктік қатынасы арқылы
жіктеу.
Таптық сана - адамдардың
өндіріс құралдарына
өздерінің
қатынасын түсініп, нақты таптық
ерекшеліктерін мойындауы.
Таптар нешеу?
Таптық жүйелер - реттелген мәртебелер жиыны. Оған қандай мәрте-
белер кіреді және олар қалай жіктеледі? Бұл тарауда осы сұрақтарга
екі теориялық және екі практикалық жауап беріледі.
Маркс: буржуазия және пролетариат
Карл Маркс (1818-1883) әлеуметтік құрылым екі таптан тұратынына
сенімді болған. Оларды дәулеттілер және кедейлер деп атауға бола
ды, Маркс оларды буржуазия жэне пролетариат деп атаған.
Буржуа
зия - жұмыс үшін қажетті құралдар мен материалдарды, яғни өндіріс
құрал-жабдықтарын иеленген тап.
Пролетариат онымен қамтама-
сыз етілмеген. Сондықтан олар үстемдік етуші
тапқа жалданып
өмір сүреді. Маркстің
пікірінше, тапқа жіктеу, ең алдымен, өндірістік
құрал-жабдықтарды игеруге байланысты.
Әлбетте, өндіріс құралдарының еңбекке қатысы бар, бірақ бұл еке-
уі бір мәнге ие емес. Маркстың айтуынша, колледж оқытушысы, жергі-
лікті Sears дүкенінің менеджері және қоқыс жинайтын қала қызмет-
кері - барлығы бірдей пролетариат болып саналады, себебі олар басқа
біреуге қызмет етеді. Алайда қоқыс жинаушы жұмысын өз көлігімен
орындайтын болса, Маркс оны буржуазияның мүшесі деп санайды.
Оның пікірінше, басты фактор - адамның қанша ақшасы болуы немесе
қандай жұмыс атқаратыны ғана емес, өндіріс құрал-жабдықтарын мен-
шіктенуі мен еңбектің өз бақылауында болуы да.
Эрине, Маркс «жекеменшік көлігімен қоқыс жинайтын адам-
дарға қарағанда дүкен менеджерлері табысты» деген қалыптасқан
ортақ пікірді елеусіз қалдырмаған. Алайда менеджерлер мен көше
сыпырушылар
таптық сананы дамытып - өздерінің таптық гүбірін
түсініп, таптық жүйелермен күресу үшін бірігеді деп үміттенген.
Вебер: тап, мәртебе және билік
Маркстың жазбалары жарық көргеніне ондаған жылдар өткен соң,
Макс Вебер (1864-1920) таптарға жіктеудің біршама кеңейтілген жүйе-
сін ұсынды. Маркс тұжырымдаған, қоғамды тапқа жіктеудің екі өл-
шемді жүйесінің орнына, Вебер стратификация жүйесін адамдардың
орнын анықтайтын үш тәуелсіз өлшеммен толықтырды (7.1-сызба).
Олардың біреуі - Маркс мәлім еткен тап өлшемі. Екіншісі
- билік, ал
үшіншісі - әлеуметтік беделді немесе әлеуметтік ерекшелікті біл-
діретін мәртебе. Оның айтуынша, мәртебесі тең адамдар өз қоғамдас-
тықтарын құрады. Олардың ортақ белгілері бар, сондай-ақ мүдделері,
құндылық бағдарлары ұқсас болғандықтан, бірін-бірі
жиі асқа шақы-
рады, бір-бірімен тұрмыс құрады және ұқсас қарекетпен айналысады.
Вебер «жоғары мәртебе мен билікке қол жеткізудің экономикалық
негіздері бар» деген оймен келіседі. Алайда олардың әлеуметтік теңсіздік-
ке әсері тәуелсіз деген. Атап айтқанда, Вебердің пікірінше, мәртебе эко-
номикалық билікке жиі қарама-қайшы келіп, «тек қана» байлығы бар
