А. А. Сатбекова пед. ғыл док профессор

194 
 
әдістемелік  ғылыми-зерттеу  еңбегін  жазды
1
.  Ал  Қ.Бітібаева  М.Әуезов 
шығармашылығын оқыту әдістемесін практикалық жағынан жетілдіре түсті
2
. 
С.Қалиев  Ғ.Мүсірепов  шығармаларын  оқыту  жолдарын  қарастырған
3
. 
С.Мұқанов  шығармашылығын  оқыту  әдістемесінен  жазылған  әдіскер-ғалым 
Б.Ӛ.Смановтың  оқу-әдістемелік  құралында  эпикалық  шығармаларды  оқыту, 
соның ішінде «Ботагӛз» романын оқыту әдіс-тәсілдері кӛрсетілген.
4
 Әдебиет-
ті оқыту әдістемесінен жазылған бір қатар әдістемелік нұсқауларда прозалық 
шығармаларды  оқыту  мәселесі  талданады.  Бұл  қатарда  С.С.Қирабаевтың
5
, 
Қ.Мырағалиевтің
6
,  К.Елікбаевтың
7
 құралдарын атауға болады. 
Эпикалық  шығармаларды  оқытудың  ұстанымдары  әдеби  тектің  ӛзге 
түрлеріндегі оқу-әдістемелік жұмыстармен мазмұндас келеді. Кӛркем шығар-
маның  тақырыбы,  идеясы,  кӛркемдік  әлемі,  тарихи-әлеуметтік  ұстанымдар 
қай  жанрды  талдағанда  болсын  ортақ  мәселелер  екені  белгілі.  Дегенмен, 
прозалық  шығармалардың  кӛлемі,  сюжеттік,  композициялық  құрылымы, 
образдар  жүйесі,  тілдік  ерекшеліктері  әдеби  жанрдың  ӛзге  тектерінен  гӛрі 
эпикалық  жанрды  танытуда  оқу-танымдық  жұмыстың  күрделілігін 
байқатады.  
Шығарманың  идеялық  мазмұнын  ғылыми  тұрғыда  талдап  айқындауда 
жазушының  эстетикалық  талғамын,  дүниетанымын,  кӛзқарасын  танып 
білудің мәні бар. Ал, ол жазушылардың ӛмірінен мәлімет беру арқылы жүзеге 
асырылады.  Соған  орай,  мектептерде  оқылатын  шығармалардың  идеялық, 
композициялық,  жанрлық  негізіне  қарай  жазушының  ӛмір  сүрген  дәуірінің 
белгілі  бір  кезеңіне  (қоғамдық  кӛзқарасы)  оқушылардың  назарын  аударып, 
ерекше мән беріліп оқытылады. 
Жазушы  ӛмірінен  мәлімет  берілген  соң,  шығарма  мәтінінің  меңгерілу 
дәрежесі  анықталып,  мәтінмен  жұмыс  жасалады.  Эпикалық  тектің  жанры, 
оның ӛзіндік ерекшелігі, сюжет, композиция, тақырып, идея, кейіпкер, образ, 
портрет т. б. қатысты әдеби теориялық ұғымдар жайлы түсінік оқу бағдарла-
масы бойынша оқушының жас ерекшелігіне сай әр сыныпқа жіктеліп беріліп 
отырады. Оқушының есінде қалмаған немесе оларға әлі таныс емес ұғымдар 
болса,  онда  сабақ  барысында  қысқаша  мағлұмат  беріледі.  Мәтінмен 
жүргізілетін жұмысты екіге бӛліп қарастыруға болады: 
                                                           
1
  Тасболатов  Қ.  М.О.Әуезовтің  творчествосын  орта  мектепте  оқыту.    пед.ғыл.канд. 
ғыл. дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация А., 1972 -300 б. 
2
  Бітібаева  Қ.  Әдебиет  пәнін  оқытудың  тиімді  жолдары.  (Мұғалімдерге  арналған 
кӛмекші құрал) Алматы: Рауан, 1990. –200 б.
 
3
 
Қалиев С. Мектепте Ғ.Мүсірепов шығармаларын оқыту жолдары.- А.  1974.
 
4
 
Сманов  Б.  С.Мұқановтың  ―Ботагӛз»  романын  оқыту    /оқу-әдістемелік    құрал/  - 
Алматы: Білім, 2000. – 87 б. 
 
5
 
С.Қирабаев Мектеп және қазақ әдебиеті     (Мұғалімдерге арналған  кӛмекші құрал. –
Алматы:  Мектеп, 1979. –90 б.
 
6
  «
Қазақ  әдебиеті
»
  оқулығына  әдістемелік  нұсқау  10-сыныпқа  арналған  / 
Қирабаев С., Мырзағалиев Қ. - Толық. 2-ші басылуы. 
–
 
А., 
Рауан, 1998. -224 б.
 
7
  Елікбаев  Қ.  Ж.Аймауытов  шығармашылығын  оқыту  жолдары  А.,  Республикалық 
баспа кабинеті, 1997.-96 б.  

195 
 
1) Мәтін мазмұнын меңгеру; 
2) Мәтінге талдау жасау. 
Мәтіннің мазмұнын меңгертуде сӛздікпен жұмыс, мәнерлеп оқу сияқты 
түрлі жұмыстар да сабақ үдерісінде назардан тыс қалмағаны орынды.  
Прозалық шығармаларда талданатын құрамды элементтер. Жалпы 
прозалық  шығармаларға  нысан  болатын  талдау  бағыттары  ретінде  мына 
мәселелерді атауға болады:  
1.Шығармадағы басты және қосалқы тақырыптарын анықтау;  
2.Шығармадағы  күрделі  сӛздер  мен  сӛз  тіркестерін  тауып,  оларға 
түсіндірме сӛздіктен анықтама жаздыру; 
3.Шығарманың  образдар  жүйесіне  талдау.  Образдарды  дербес  талдау, 
салыстыра талдау, топтай талдау түрлерін жүргізу; 
4.Шығарманың  тілі  бойынша  жасалатын  жұмыс  түрлері  (тұрақты  сӛз 
тіркестері,  мақал-мәтелдер,  кӛп  мағыналы  сӛздерді,  фразеологиялық  сӛз 
оралымдарын мәтінінен тауып жазып, оларға түсініктеме жасау); 
5.Шығарманың композициялық құрылымына талдау:  
а) Сюжеттік композиция; 
ә)Образ композициясымен жұмыс; 
б) Баяндау композициясы; пейзаж композициясы т.б. 
6.Шығарма идеясын айқындау мақсатындағы жұмыс түрлері. 
Эпикалық  шығармалардың  ӛзіндік  ерекшелігінің  бірі  –  композиция-
сында дедік. Осы орайда сюжетті шығарманы композициясына қарай талдау 
жолы:  
Композицияның  ӛзі  ішкі  жане  сыртқы    болып  бӛлінеді.  Композиция 
(латынша  «composito»  –  құрастыру,  қиыстыру)  бір  сӛзбен  айтқанда,  кӛркем 
шығарманың құрылысы. Алайда бұл тек пішінге ғана байланысты ұғым емес. 
Композиция  мазмұнмен  тікелей  байланысты.  Ол  –  әдеби  шығарманың 
сыртқы түрінің симметриясы, сонымен қатар ішкі сырының да гармониясы. 
Композициялық  шеберлік  –  шығармадағы  барлық  бӛлшекті  бір  ғана 
бүтінге  тұтастыру,  бәрін  бір  ғана  нәрсеге  -  негізгі  идеяға  бағындырудан 
танылады. Жалпы композицияны екіге бӛледі: 
•
сыртқы композиция 
•
ішкі композиция 
Сыртқы композиция компоненттері: 
•
тақырып 
•
эпиграф (дәйек сӛз) 
•
арнау 
•
пролог (алғы сӛз) 
•
эпилог(соңғы сӛз) 
•
Ішкі композицияның деңгейлері: 
•
идеялық тақырыптық жүйенің композициясы; 
•
Образдар жүйесінің композициясы (әсіресе лирикалық ӛлеңдерде  де 
кӛп болады); 
•
Сюжет композициясы;