186
мол. Мәселен, 5-сыныпта Ахмет Байтұрсынұлының «Ӛгіз бен бақа» мысал
ӛлеңі берілген.
Ахмет Байтұрсынұлы «Ӛгіз бен бақа» мысалын 36 жол ӛлең
түрінде И.Крыловтан аударған. Қазақ әдебиетінде алғаш мысал жанрында
жазған Абай «Ӛгіз бен бақаны» 40 жол ӛлең түрінде аударған болатын. Екі
аударманың да тақырыптық, идеялық мазмұны жақын. Автор «Ӛгіз бен
бақа» мысал ӛлеңінде адам бойындағы кӛрсеқызарлық, күншілдікті сынға
алады. Мысалда күншіл бақаның әрекеті екінші кейіпкер (жолдасының)
тарапынан да сынға алынады. Ӛлеңнің жеті шумағында кӛл басындағы ӛгізді
күндеген бақаның іс-әркетін оқиға желісінде ӛрбітіп, соңғы екі шумақта
автор оқырманына қорытынды ғибраттық ой түйеді.
Мысалда мінез-құлық, қасиеттерді әжуа ету, астарлы сынға алу,
дидактикалық ӛсиет айту қалыпты жайт. Мысал жанрында қолданылатын
кӛркем тәсілдің бастысы аллегория (пернелеу). Аллегория – нысанға алынған
құбылысты, не адам қасиетін тура суреттемей, ӛмірде ӛзіне ұқсас басқа бір
нәрсемен, құбылыспен құпия теліп, бүкпелеп, ойды тұспалмен беру тәсілі.
Мысалдың құрылысы әдетте екі бӛліктен құралады: бейнелі әңгіме, оқиға-
сурет және дидактикалық ӛсиет болып келеді. Аталған шығарманы оқыту
барысында эпикалық тектің шағын кӛлемді түріне жататын мысал жанрының
осындай ерекшелігін таныту мақсат етіледі.
5-8 сыныпта оқылатын шығармалардың келесі бір үлкен тобы –
әңгімелер. Қысқа кӛлемді әңгімелер ӛте аз, кӛбі роман, повестен алынған
үзінділер. Яғни әңгіме жанрының табиғатына ұқсас бір шағын бӛлігі.
Әңгіме – оқиғаны қара сӛзбен баяндайтын шағын кӛркемді шығарма
жанры екені белгілі. Әңгіменің жанрлық ерекшелігі оқиғаны баяндау тәсілі,
композициясы, сюжеттік құрылысы, кӛркемдік жүйесі арқылы айқындалады.
Әңгіменің кӛлемі шағын, кейіпкерлер саны аз, сюжет ұйытқысын құрайтын
оқиғаның басталуы, шарықтау шегі мен шешімі балады. Онда адам, оның
ӛмірі мен тағдыры, аса маңызды деген оқиға жинақы беріледі. Әңгіме жанры
туралы толық түсінік берілген соң, оның авторы туралы мәлімет беріледі.
Әңгіме жанрын оқытқанда оқушылардың қабылдау, сезіну қабілеттерін
дамытумен бірге оларға әңгімені ғылыми негізде талдай білу үйретіледі.
Бұның ӛзі жазушының эстетикалық және тарихи кӛзқарасымен, ӛзіндік ерек-
шеліктерімен тығыз байланысты болып келеді.
Бағдарлама бойынша 5-8 сыныптарда оқылатын шығармалар алуан
тықырыпты: ӛмір құбылыстарын әр қырынан танытарлықтай, кең тынысты
шығармалар деуге толық негіз бар.
Атап айтқанда, Мұхтар Әуезовтің «Ақын қонақтар» әңгімесі берілген.
«Ақын қонақтар» – ХХ ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі саналатын
«Абай жолы» роман эпопеясынан алынған үзінді. Абай шығармашылығында
ерекше орын алатын тақырыптың бірі – ӛнер. Ӛнер тақырыбына М.Әуезов те
ерекше ден қояды. Абай ӛмірі мен ӛнерінің мән-мағынасын бар ынта-ықы-
ласымен, асқан сүйіспеншілікпен терең зерттеген автор ӛз кейіпкері
Абайдың ӛнер-білім арналарын саралап кӛрсетеді.
Абайға халық мұрасының
тиізген әсерін нанымды жеткізеді. Тумысынан зерделі баланың рухани алтын
бұлағы – халықтың ауыз әдебиеті, бай әдеби мұрасы екендігін әңгіме
187
барысында айқын аңғаруға болады. Әңгіме сюжетінен жас Абайдың қонақ-
тарына деген ықыласы, түптеп келгенде, халықтың сӛз ӛнеріне деген
ӛлшеусіз махаббаты екендігі байқалады. Абайдың қонақтарына жасаған
тартуы қазақ ӛнеріне жасалған сый-құрмет екендігі анық. Жас баланың іс-
әрекет, мінез-құлқынан ертеңгі кемел тұлғасын таныған қырағы кӛз Барлас
ақын Абайға бата береді. Қазақ халқында бата – жақсылықтың жаршысы
болып есептеледі. Ақын батасы Абай ӛмірінің ақ тілеу серіктесіндей болып,
жолын шұғылалы еткендігін әңгіме барысынан түсіну де қиынға соқпайды.
Мәтіннің мақсаты: Зере мен Ұлжан сияқты аналардың рухани байлы-
ғынан сусындаған жас Абайдың қалыптасу жолын кӛрсету. Ақын қонақтар-
дың жас Абайға әсерін, оның ӛнер адамдарымен достастығы астарынан
танылатын халықтың сӛз ӛнеріне деген ықылас, ниетін байқату. Болашақ ұлы
ақын нәр алған арналарды бағалауға үйрету.
7 сыныпта оқылатын «Абай жолы» романынан алынған келесі бір мәтін
«Біржан сал Абай ауылында» әңгімесі арқылы да ӛнер тақырыбын ӛрістете
оқыту мақсат етілген.
Ӛнер тақырыбын, оның ішінде қазақтың саят ӛнерін таныту Сәбит
Мұқановтың «Лашын» («Ӛмір мектебі» романынан үзінді) әңгімесін оқыту
арқылы мақсат етіледі. «Лашын» әңгімесі
«Ӛмір мектебі» романындағы
автордың ӛмір сабағының бірі. Әңгімеде қазақ халқының саятшылық ӛнері
байыпты баяндалады. Құсбегілік – қазақ халқының ертеден келе жатқан
кәсібі. Кезінде күнкӛріс кӛзі болған бұл ӛнер халық ішінде атадан балаға
мирас болып сақталған. Құсбегіліктің кәсіптен ӛзге азаматтың ер болып
қалыптасуына да зор ықпалы болған. Саятшылық ӛнер бір қатар таным мен
білім, білікті қалыптастырады: құс баптау ӛнері,
табиғат жағдайын,
әр құстың
мінез ерекшелігін тану, әр құбылыс, қимылдың сырын тану, ер баланы шы-
дамдылық пен тӛзімділікке, сән-салтанатқа баулу, сол арқылы ӛмір тәжі-
рибесін жинауға мүмкіндік жасайды. Әңгімеде автор халықтың салт-
дәстүрін, әдет-ғұрпын кӛркем баяндайды. Әңгіме жазушының Балтабай
ауылындағы мұғалімдік қызметінен басталады. Әңгімеде Ахметтің құс салу
шеберлігі, құстардың ерекшелігі кең суреттелген. Шығарма тілі жеңіл.
Соғыстан кейінгі жылдардың ауыртпалығын сипаттау, адамдардың бір-біріне
деген мейір-шапағатын таныту автордың идаялық мақсатын айқындай
түседі. Әңгіменің танымдық, тағылымдық мәні зор. Сәбит Мұқановтың
«Ӛмір мектебі» романынан алынған «Саятшы Ораз» әңгімесі саятшылық
ӛнер тақырыбын кеңіте түседі.
Аталған тақырып бойынша таным, түсінік 7 сыныптағы Абайдың
«Қансонарда бүркітші шығады аңға» ӛлеңін оқыту арқылы да толығады.
Белгілі бір тақырыпты әр жанрда қамту арқылы сабақтастырып отыру
бағдарламының ұтымды тұсы екенін атап ӛткен орынды.
5-сыныпта оқылатын Сапарғали Бегалиннің «Бала Шоқан» әңгімесі де
ӛнердің қасиетін тануға ықпал етеді. Автор шығарма желісі арқылы ӛнерге
деген үлкен құрмет пен Шоқан бойындағы адамгершілік қасиеттерді ӛнеге
етуді кӛздеген. Жазушының «Бала Шоқан» повесі балалар әдебиетіне қосқан
елеулі еңбегі болып есептеледі. Семейде оқып жүрген кезінен Шоқан ӛмірі
