Педагогика факультеті

Ерекшеленген  негізгі    комуникативті  функцияда  қарым-қатынас  белсенді  мінез-құлық  фазасы  адамдарда 
бірақ  та  бұл    функциялар  реализацияланады.Сонымен  психологияда  табиғи  ғылыми  психологиялық  зерттеу 
түсіндірілген принціп болады 
Негізгі  қозғалыстардың  түсіндіруінде  қолданылған  (мінез-құлық,əрекет,белсенділік  т.б)  психика  белгісіз 
болады жəне оған модельдік қалып қолданылмаған. 
Адекватты  үлгі  психиканың  жеке  психологияның  интуациясын  анықтайды  жəне  ерекше  психологиялық 
əдіспен. 
Психолог  зерттеулерін  психикалық  реалды,табиғи-ғылыми  əдістемелерді  т.б  қарастырған.Психикалық 
обьективті бөлімде құрылған реалды,дарақты,тұлға констактылы топ,əлеуметтік қауым т.б алып жүреді.Зерттеуші 
ең  бірінші  зерттеуін-де  екі  компонентпен  жұмыс  істейді:жүйе  жəне  оның  ортаның  жəне  қарым-қатынас  пен 
басқалар  мен  қарым-қатынас  өзіндік  əрекеттіжəне  өзіне  қосу  жүйені  ортаны  жəне  ортадағы  жүйеде 
анықтайды.Қарым-қатынас  негізгі  материалдың  кез-келген  психологиялық  талдауында  болады.Қатынас  ортадағы 
жүйе  əрекетін  анықтайды,əрекет  акт,негізгі  психикалық  реалды  детерменеледі.Өзінің  əрекеттік  жүйесі  өзгеріс 
ортаны  өндіреді,ал  орта  жүйе  біріншіден  өзара  əрекетті  жүйені  жəне  ортаны  уақытымен  қараған 
ыңғайлы.Екіншіден,жағдайжүйесі  жəне  жағдай  ортасы  түсінікте  қарастыратын  үрдіс  өзіндік  əрекеттің 
өзгеруіжүйедегі жағдайда жəне ортада жолын қуады.Уақыт шартты дискретті саналады. 
Ортаны  бөлуде  екі  құрылым  бар:сыртқы  орта  жəне  ішкі  орта.Психикаға  ішкі  орта-бұл  организмнің 
ортасы,психиканың  бейнелік  жағдайы.Барлық  бөлінгенде  қатынас  жəне  оның  реализациясы  өзіндік  əрекетте 
жүйе,психика,орта.Алайда,əртүрлі  реалды  бейнелеу  ұсынылады,біршама  мағыналы  əртүрлі  компонент  үрдісінде 
детерминация мінез-құлық зерттеулерінің алдында талдауы өзгереді.Мінез-құлықты модельді түсіндіру де бірінші 
тур эмперикалық атаумен ұласты.Экспериментте бірінші қандайда ортаға тапсырумен жалғастырылады.Модельдің 
екінші  турінде  априорды  модельдің  мінез-құлқын  анықтау  ыңғайлы.Олар  психикалық  жағдайдың  адамға  алға 
оның экспериментке қосылуын талап етеді. 
Екінші 
типте 
зерттелушінің 
модел 
априорды 
психиканың 
реалды 
моделі 
негізделеді,мұны 
тізімделген,эмперикалық  модель  бірінші  типте  зерттелушінің  моделі.Қиынсыз  байқау  үш  салыстырмалы  тəуелсіз 
үрдіске бөлінеді: 
-орталық жағдайдың өзгеруі(ішкі жəне сыртқы) 
-жүйенің жағдайының өзгеруі 
-психикалық жағдайының өзгеруі. 
Психикалық  детерминация  организмі  жəне  ортасы  бөлек  оның  жақтары  біртұтас  үрдісті  ерекшелейді:біз 
əртүрлі əдістемелерді эмперикалық,психологиялық зерттеуіндегі материалды аламыз,соның ішінде-бақылауды. 
А)Ортаның жағдайының өзгеруі психологиялық себепті зерттелуде.Мыс:əрекетті үйрену. 
В)Жүйе  жағдайының  себепті  психикалық  зерттелуі.Мыс:қозғалыстарды  үйрену  (психомоторика)мимикалы 
үйрену,пантомимикалар. 
С)Психикалық жағдайдың өзгеруінің зерттелуі.Мыс:интроспекция. 
Д)Ішкі жағдайлардың өзгерін зерттелуі (ішкі орта) жүйесі.Мыс:электрофизиоло- 
гиялық зерттеуде жүректің белсенділігі,қанның,глюкозаның мазмұнын анықтау т.б. 
Психологтардың  пəнге  соңғы  жəне  бірінші  көзқарасы  жатпайды.Жағдайлық  бақылаудың  бақылау 
қортындысының  шығуы(эксперименте)а)обьектіде  келеңсіз  өзгерістерді  қарау.Б)өзара  əрекеттегі  өзгерістің 
қортындыларын бөл 
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
1.Зеррттеу логикасы деп нені айтамыз? 
2. Зерттеудің негізгі обьектісін ата? 
3. К. Левиннің қандай ғылыми зерттеулерін білесің? 
4.Қисынсыз бақылау неше процеске бөлінеді? 
 
№5 Дəріс. 
Тақырып: Психологиядағы зерттеу əдістері. 
Дəрістің мазмұны: 
1.Ұйымдастырушылық əдістер. 
2. Эмперикалық əдістер. 
3. Коррекциялық əдістер. 
Мақсаты: 
Психологиядағы 
зерттеу 
əдістерінің 
топтары; 
ұйымдастырушылық, 
эмперикалық, 
коррекциялық  əдістерімен таныстыра отырып оның жекелеген түрлерінің қалай жүргізілуін үйрету. 
1.Ғылым  –  алдымен  зерттеу  болып  табылады,  сондықтан  ғылымның  пəнін  анықтау,  оның  сипатамасын 
жоққа  шығармайды,  оған  оның  əдістарін  анықтау  да  енеді.  Əдістер  –  ғылым  пəнін  таныстыратын  тəсілдер. 
Психология  –  жеке  əдістері  немесе  əдістемелері  бар  біртұтас  жүйе.  Ғылым  əдістері  заңдылықтарына  сүйенеді. 
Сондықтан ғылымның даму барысында оның əдістері дамып, түрленіп отырады.  
Зерттеу  əдісіəрқашанда  қандай  да  бір  əдістемені  білдіреді.  Ғылым,  Ғылыми  психологиялық  зерттеудің 
объективтілігіне жалпы талаптар қояды:  
1.Психологиялық  объективтік  зерттеудің  принципі,  зерттеу  пəнінің  ерекшеліктеріне  тəуелді  болатын, 
əртүрлі əдістемелік амалдар арқылы жүзеге асырылады. Психика мен сана ішкі жəне сыртқы көріністерімен бірге 
зерттеледі.  

2.Біздің  психология  психикалық  пен  физикалықтың  теңдігін  емес,  бірлігін  көрсетеді,  сондықтан,  кейде 
психологиялық  үрдістердің  физиологиялық  талдауы  физиологиялық  зерттеуге  енсе  де,  психологиялық  зерттеу 
оған енбейді.  
3.Біз  психиканың  материалдық  негіздерінің  органикалық  негіздеріне  теңелмейтінің  байқадық,  адамдардың 
ойының үлгісін олардың өмір үлгісі, адамдардың санасын қоғамдық тəжірибе көрсетеді.  
4.Психологиялық заңдылықтар даму үрдісі барысында ашылады. Дамуды зерттеу арнайы саласы ғана емес, 
сонымен  қатар,  психологиялық  зерттеудің  арнайы  əдісі  болып  табылады.  Генетикалық  принцип  біздің 
əдістемеміздің негізгі принципі болдады.  
Психология,  кез-келген  ғылым  сияқты,  əртүрлі  əдістердің  біртұтас  жүйесін  қолданады.  Психология 
əдістерінің төрт түрлі тобы атап көрсетейік:  
51Ұйымдастыру  əдістері:  салыстырмалы  əдіс  (жас  ерекшелік,  іс-əрекеті  бойынша  əртүрлі  топтарды 
салыстыру); лонгитюдтік əдіс (бір адамдарды ұзақ уақыт бойы бірнеше қайтара зерттеу), кешендік əдіс (зерттеуге 
əр түрлі ғылым өкілдері қатынасады, бір объектіні əртүрлі амалдар арқылы зерттейді).  
2.Эмпирикалық  əдістер.  Оған  бақылау  жəне  өзін-өзі  бақылау,  эксперименттік  əдістер  (табиғи, 
қалыптастырушы, лабораториялық); психодиагностикалық əдістер (тестер, анкеталар, сауалнамалар, социометрия, 
əңгімелесу, сұхбат); іс-əрекет нəтижелерін талдау; биографиялық əдістер енеді.  
3.Мəлімметтеріді  өндеу  əдістері:  сандық  (статистикалық)  жəне  сапалық  (материалдарды  топтарға  бөлу, 
талдау). 
4.Коррекциялық əдістер: аутотренинг, топтағы тренинг, психотерапевтикалық əсер ету əдістері, оқыту.  
Ұйымдастыру əдістері  
Зерттеу  екі  негізгі  түрлі  арқылы  психика  дамуының  ерекшеліктері  мен  заңдылықтарын  білуге  болады: 
көлденең  жəне  бойлық  (лонгитюдтік).  Екеуінің  де  бірқатар  ерекшеліктері  мен  кемшіліктері  бар.  Қазіргі 
лонгитюдтік зерттеулер баланың соматикалық жəне психикалық дамуын тіркеуді мақсат етеді.  
Р.  Готтштальдт  егіздерге  20  жыл  бойы  лонгитюдтік  психологиялық  зерттеулер  жасады.  Конституциялық 
жəне  əлуметтік  факторлардың  əсерін  зерттеу  үшін,  егіздер  ыңғайлы  модель  болып  табылады.  Бұл  мəселе  егіздер 
əдісі деп аталатын, лонгитюдтік зерттеуді егіздерге қолдануды талап етті /4/.  
Көлденең кескін əдісіне қарағанда, лонгитюлдтік əдістің ерекшеліктері көбірек:  
- лонгитюдтік зерттеу жееклеген жас кезеңдері бойынша мəліметтерді көлденең өңдеуге мүмкіндік береді;  
- ол екі кезең арасындағы дамудың өзгеріс шамаларын  айқынырақ көрсетуге мүмкіндік береді. Логитюдтік 
зерттеулер əрбір баланың дамуының жеке динамикасы мен құрылымын анықтайды;  
-  тек  лонгитюдтік  зерттеу  ғана,  дамушы  тұлғаның  жеке  компоненттері  арасындағы  байланыстар  мен 
қатынастарды талдауға, дамудың дағдарыс кезеңдерінің мəселелерін шешуге мүмкіндік береді.  
Лонгитюдтік зерттеудің басты кемшілігі: оларды ұйымдастыруға жəне жасауға көп уақыт қажет.  
Психикалық  дамуды  көлденең  немесе  кескінді  зерттеулердің  мəні  мынада:  дамудың  ерекшеліктері  туралы 
қорытындылар,  əртүрлі  жастағы,  əртүрлі  даму  деңгейіндегі,  əртүрлі  тұлғалық  ерекшеліктер,  клиникалық 
реакциялары  жəне  т.б.  бар,  салыстырмалы  балалар  топтарының  бірдей  сипаттамаларын  зерттеулер  негізінде 
жасалады.  Бұл  əдістің  негізгі  негізгі  ерекшелігі:  зерттеудің  салыстырмалы  жылдамдығы  –  қысқа  уақыт  ішінде 
нəтижелерге жету мүмкіндігі.  
Алайда,  таза  көлденең  кескіндегі  зерттеулер  статикалық  болып  қалып,  даму  үрдісінің  динамикасы,  оның 
үздіксіздігі жайлы қорытындылар жасауға мүмкіндік бермейді, ал осылайша алынған көптеген даму заңдылықтары 
жуық шамада ғана болады.  
Салыстырмалық  əдістің  мəні:  даму  барысындағы  жекелеген  психологиялық  актілер  мен  мінез-құлық 
механизімдерін  қарастырып,  басқа  ағзадағы  ұқсас  құбылыстармен  салыстыру.  Бұл  əдіс  «салыстырмалы 
генетикалық»  деген  атаққа  ие  болып,  В.А.Вагнердің,    Л.С.Выготский  жоғары  психологиялық  функциялардың 
тарихын зерттей отырып, салыстырмалы генетикалық əдісті жас шамасының психологиясы мен жалпы психология 
(əсіресе, тіл мен ойлауды зерттегенде) мəселелерін шешуде қолданды /4,9/.  
2.Психологиядағы эмпирикалық əдістер.  
Психология жеке ғылым ретінде қалыптасқаннан бері психологияның эмпирикалық əдістерінің тобы негізгі 
болып саналады. Эмпирикалық əдіс өзіне бақылау жəне өзін-өзі бақылау, эксперименталдық əдістерін енгізеді.  
Бақылаудың  психологияда  екі  негізгі  түрі  болады:  өзін-өзі  бақылау  немесе  инторспекция  жəне  сырқы, 
немесе  объективтік  бақылау.  Дəстүрлі  инторспекциялық  психология  өзін-өзі  бақылауды  психологиядағы  жалғыз 
немесе  негізгі  əдіс  деп  есептеді.  Бұл,  психиканы  өз-өзіне  тұйықталған  ішкі  əлемге  айналдыратын  жалпы 
принциптің зерттеу əдістерінеде қолданылумен байланысты болды.  
 Өзін-өзі  бақылау  арқылы  өз  психикасын  тану,  қалай  да  болмасын  сыртқы  əрекеттің  бақылауы  арқылы, 
жүзеге  асырылады.  Сонымен,  өзін-өзі  бақылауды  психологиялық  танымның  негізгі  немесе  жалғыз  əдісіне 
айналдыру орынсыз болып табылады. Психологиядағы бақылаудың объективтік əдістер арқылы жүргізілген жөн.  
Объективтік  бақылау.  Бақылау  əдісінің  қолданылуы  ішкі  мен  сыртқының,  объективтіліг  пен 
субъективтіліктің  бірлігінен  басталуы  қажет.  Бұл  психологиядағы  барлық  объективтік  əдістерінің  ішіндегі  ең 
қарапайымы  жəне  кең  қолданылатыны.  Бақылау  ғылыми  əдіс  болуы  үшін  жалпы  негізгі  шарттардың  орындалуы 
тиіс.  
Бірінші  негізгі  талап-нақты  мақсаттың  болуы:  нақты  мақсат  бақылаушыны  басқаруы  керек.  Мақсатқа 
байланысты, үлгі арқылы көрсетілген, бақылау жобасы болуы тиіс. Бақылаудың жобалануы жəне жүйеленуі, оны 
ғылыми əдіс ретінде сипаттайды.