Педагогика факультеті

Психолгиялық лабораториялық тəжірибе арнайы орындарда өткізіледі, онда қажетті жабдықтар жəне тіркеу 
құралдарды  болады.  Сыналушы  өзіне  жағымсыз  жағдайға  тап  болады,  онда  толқындаулар,  бөгеліп  қалушылық 
күй-жағдай,  үрейлілік,    тағысын  тағыда  нəтижелері  көріне  алады.  Экспериментші    тапсырма  орындалуларының 
шарттары туралы сыналушыға хабарлайды жəне оның əрекеттерін əрі байқайды. 
Лабораториялық тəжірибені қайта-қайта қайталауға болады ( əр түрлі сыналатындармен ) жəне қанша қажет, 
негізде  үшін  алынған  тап  осылардың  бар  болатын  байланыстар  жəне  заңдылықтар  айқындар  еді  жəне 
ұйымдастыруға болады .  Лабораториялық тəжірибеде  психикалық процестер контексттен  тыс біреу  тұтас  қызмет 
ретінде оқытылады. Лабораториялық тəжірибе əрине  нақты жағдай бөлімін жəне оның мүмкін үлгісін көрсетеді. 
Мысалы , есте сақтау ерекшеліктерінің зерттеуі үшін лабораториялық шарттарда сыналатындарға 10-15 сөзден үш 
топты ұсынады, жағымды сезім шамданған ( ғанибеттің ) жəне парықсыздықтың(  парықсыздық сезімі). Мəселен, 
мына сөздер беріледі: сый ( жағымды сезім ), қайғы ( жағымсыз сезім , қағаз тағысын тағыда  жəне олардың есте 
қалу сыналатын сұрайды, бір мəрте тыңдап шығып, ал содан соң ұдайы өндіру ( жазып қою ) сөздер, жадта аман 
сақталды  .  Табиғи  тəжірибе  көрсетеді  -  жақсырақ  сөздің  (  дұрыс  жəне  молынан  )  айтылуы,  жағымды  сезім 
шамданған    демек,  олар  жақсырақ  есте  қалады.  Ақиқатта  сондай  нақты  бір  уақытта  «  концентрация  »  сөздердің 
ұқсас үлгілері практикада кездеспейді, бірақ анықталған заңдылық аман сақталады жəне ескерілу тиісті. 
Тəжірибелік  əдіс  қолдану  əрекеттері  педагогикалықтың  тəжірибелілер  мақсаттардың  шешімінде  табиғи 
тəжірибе көрінуіне əкеледі . Бұл тəжірибе  түрі 1910 жылға Ф Лазурский өңделген,  қолданылған жəне ұсынылған 
болатын. 
 3.Эксперимент  –  себеп  –  салдар  байланыстарын  қарастыру  мақсатындағы  зерттеу  əрекеті.  Оның  мəні 
мынада:  
1. Зерттеуші зерттелетін құбылысты өзі тудырады жəне оған белсенді ықпал етеді.  
2. Эксперимент зерттелетін құбылыс жағдайларын өзгерте алады.  
3. Эксперимент нəтижелерді бірнеше рет шығара алады.  
4. Эксперимент математикалық формулалар арқылы белгіленетін санды заңдылықтарды орнатады.  
Экспериментті  ғылыми  əрекет  ретінде  қарастырғанда  қажетті  зерттеу  кезеңдері  мен  міндеттерінің  жүйесін 
белгілеуге болады:  
  І – зерттеудің теориялық кезеңі. Бұл кезеңде төмендегідей мəселелер шешіледі:  
а) зерттеудің тақырыбы мен мəселесін айқындау,  
ə) зерттеудің пəні мен объектісін анықтау.  
б) зерттеудің міндеттері мен жорамалдарын анықтау.  
Пəн  зерттеулерінің  шегін  анықтау  кезінде  төмендегілерді  ескеру  керек:  1)  зерттеудің  мақсаты  мен 
міндеттерін;  2)  зерттеу  объектісін;  3)  эксперименттің  материалдық  жəне  уақыт  мүмкіншіліктерін;  4)  жеке 
түсініктемелік теорияда көрсетілген мəселені ғылыми өңдеудің нəтижелерін.  
ІІ  –  зерттеудің  əдістемелік  кезеңі.  Бұл  кезеңде  эксперименттің  əдістемесі  мен  эксрперименттік  жоба 
жасалады. Эксперимент əдістемесі зерттеу тақырыбын эксперименттік жағдайдың айналымалысы ретінде көрсетуі 
керек. Экспериментте екі айнымалы болады: тəуелді жəне тəуелсіз.  
Эксперимент  жасаушы  өзгертетін  фактор  тəуелсіз;  өзгерісін  тəуелсіз  айнымалы  тудыратын  фактор  тəуелді 
айнымалы деп аталады.  
Эксперимент  жобасы  мыналарды  сипаттайды:  1)  эксперимент  бағдарламасын  құруы;  2)  эксперименттік 
мəліметтерді өңдеудің математикалық жобасы.  
ІІІ – эксперименттік кезең. Бұл кезеңде эксперименттік жағдайға, бақылауға, эксперимент жүрісін басқаруға, 
сыналушының реакциясын өзгертуге байланысты тəжірибелер тікелей жасалады.  
ІV – аналитикалық кезең. Бұл кезеңде  нəтижелерді сандық талдау, алынған айғақтарды ғылыми жинақтау, 
жаңа ғылыми жорамалдарды жəне тəжірибелік нұсқауларды қалыптастыру жүзеге асырылады.  
Эксперимент  психология  əдісі  ретінде  психофихика  мен  психофизиология  саласында  пайда  болып, 
психологияда  кең  таралды.  Эксперименттің  қолданылуы  қарапайым  түйсік  үрдістерінен  бастап  жоғары 
психикалық  үрдістерге  дейін  таралды.  Эксперимент  сипаты  да  өзгерді:  жеке  физикалық  тітіркендіргіш  пен  оған 
сəйкес  психикалық  үрдістің  қатынасын  зерттеуден  нақты  объективтік  жағдайлардағы  психикалық  үрдістердің 
өздерінің жүру заңдылықтарын зерттеуге ауысты. 
Эксперименталдық зерттеудің негізгі кезеңдері:  
1.əр  зерттеу  тақырыпты  анықтаудан  басталады.  Зерттеу  проблемасы  пəні,  объект  жəне  əдістемелерді 
таңдайды.  
2.проблеманы анықтағаннан кейін ғылыми əдебиеттермен жұмыс жасау Яғни, зертеуші басқалардың да осы 
проблеманың  шешу  барысындағы  жетістіктермен  танысу.  Əдебиет  журналдармен  жұмыс  жасағанда  негізгі 
бағалық  түсініктердің  бағдарламасымен  танысудан  бастау  керек.  Сөздік  жəне  энциоклопедиялармен  жұмыстану 
құрастырылып отырған тақырып бойынша библиография құрасытру. 
3.Гипотезамен  айнымалдықтарды  анықтау.  Алғашқы  проблеманы  қою,  проблеманың  өзектілігі,  оның 
ғылыми жаңалығы осы проблеманы зерттеу құндылығы, зерттеудің мақсат міндеттері белгіленіп отырады.  
4.эксперименталды құралдарды таңдау əдістемені немесе апаратураларды іріктеу.  
5.эксперименталды зерттеуді жоспарлау мұнда уақыт көрсетіліп финанстық есептер жүргізіледі. 
6.популяция  таңдау  –  аланған  адамадардың  жынысын,  жасын,  əлеуметтік  жағдайын,  білім  деңгейін,  жеке 
дара психологиялық ерекшеліктерін ескеру керек.  

7.негізгі  эксперименнтті  жүргізу  кезеңі.  Бұл  кезеңде  зерттеуші    нұсқауды  оқиды,  керек  жағдайда,  үйрету 
сериясын өткізеді. Эксперимент зерттелушіден  интервью алынады.  
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
1. Тəжірибелік  əдісті ең алғаш қолданған ғалым? 
2. Зерттеудің негізгі бағыттарын  ата? 
3. Зерттеудің алғашқы кезеңіне сипаттама бер? 
4. Зерттеудің үшінші кезеңінің негізгі міндеттері? 
 
№4 Дəріс. 
Тақырып:Зерттеудің логикалық құрылымы. 
Дəрістің мазмұны: 
1.Зерттеу логикасы туралы түсінік. 
2.Зерттеу проблемасы мен тақырыбы. 
3.Зерттеу обектісі мен пəні. 
Мақсаты:  Ғылыми  зерттеу  дің  құрылымы  оның  негізгі  проблемасы  мен  тақырыбымен  обьектісімен 
таныстыру. 
1.Біздің  психологиялық  əдебиеттерде  шетел  логикалық  психологиялық  зерттеу  модельдеріне  аз  назар 
аударылады.  Соның  ішінде    де  өзіміздің  зерттеу  материалдарға    да  дəл  солай.  Қазіргі  психологиялық  зерттеу 
материалы  ретінде  мінез-құлық  алынады.  Ол  іс-əрекеттің  негізгі  моделі  немесе  мінез-құлықтың  логикалық 
суреттелуі,  ол  тіл.  Негізі  ол  психологиялық    зерттеудің  суреттеу  негізінде  қолданылады.Психологиялық  дəстүр 
бойынша  бүкіл  əлемдік  құрылыс  негізінде  Е-ортасы  S-жүйесі  жəне  ортамен  жүйенің  əрекеті  R-мен  белгіленетін  
қолданылуда  “адам  мен  əлем,”  “  тұлға  мен  қоршаған  орта  ”беделді  субъект  пен  айнала  жеке  жағдай  жалпы  іс-
əрекеттің  негізі  болып  табылады.  Жеке  психологияда  оппозиция  дəстүр  бойынша  жеке  мен  қоршаған  ортаның  
арасында  қарастырылады.  (персоналдық,  интеракционалдық,  жəне  жағдайлық  )  бұл  дəстүр  ең  біріншіден 
К.Левиннің  (Левин  1935-1936)  атымен  тікелей  байланысты.  К.Левиннің  жұмысынан  басқа  психологияда  сыртқы 
бейнелеудің жəне мінез-құлықтың суреттеуінің логикалық əдісін бұл ғалымнан басқа ешкім зерттеген жоқ.  
Əлеуметтік  психологияда  мінез-құлықты  зертеумен  Т.Парсонс  айналысты.  Бірақ,  оның  əлеуметтік  əрекет 
теориясы  формолданған  деңгейге  жеткен  жоқ  бұл  оның  басқа  модельдермен  салыстыруының  негізгі  жағдайы 
болуы  керек.Логикалық  іс-əрекет  моделдері,  таң  қаларлықтай  бірақ  бұларды  біздер  психологтардың 
жұмыстарынан гөрі лингвестердің, философтардың логиктардың еңбектерінен таба аламыз. 
Осындай  жұмыстардың  біріне  біздер  Ч.Филмордың  (1968)  септікті  граматикаға  арналған  жұмысынан  көре 
аламыз.  Автор  əмбебапты  психолингвистикалық  теорияны  құрастырар  алдында,  негізінде  латентті  элементтерді 
бөліп алды. Олар əмбебапты семантикалық коды болып табылады, бұл субъектпен сөйлем құрауда қолданылады. 
Негізгі  түсінік  ,бұл  жұмыста  S-  агент  қолданылады.  Ч.  Филмордың  айтуы  бойынша  беделді  іс-əрекет  ететін  тірі 
тəрізді. Г.Х.Фон Врихтанның логикалық əрекетінің нұсқауынан біз анық көре аламыз. Фон Врихта əлемнің жалпы 
жағдайы  соңында  n  санымен  жағдайы  P
n....
P
n 
болып  суреттеледі.  Олар  болуы,  болмауы  мүмкін.  Түсініктің  өзі 
анықталмайды, бірақ оның жалпы жəне индивидуалдық мағынасы айқындалады. Сонымен қатар түсінік шектеуші 
жəне қозғалушы жағдай сияқты өзгеріске кіреді. Егер m-ды жағдайдың ізімен деп алсақ өзгерудің толық көрінісін 
ала  аламыз.(n)-өзгеру  əлемі.  əлемнің  тарихы  ұзындығы-m.    Сəйкестендірілген  сан  мүмкін  тарихқа  2
mn
.  тең.  Фон 
Врихта  логикалық  сөздігі  бұл  пропозиционалдық  логикалық  сөздік.  Əлемде  бір  агент  бар  екені  болжамды,  яғни 
белсенді абсолютті жүйе, яғни ол əрекетті туғызуы мүмкін.        
2.Қарастырған қажетті ойлау əрекетін бейнелеу былай болады: 
А)Əлемнің жағдайын айту агенттің алдындағы əрекеттің жүзеге асуы. 
Б)Əлемнің жағдайын айту агенттің  кейінгі əрекеттің жүзеге асуы. 
В)Əлем агенттен тəуелсіз жағдайын айту. 
Бұнымен əрекет спектор мүмкіндігі мен нəтижесімен анықталады. Фон Врихт Jсимволын жүргізеді, бұл шын 
əлем болып белгіленеді, яғни мұнда агент болады, ал сол позициасында əлемнің шындығы яғни мұнда агент жоқ.J 
мен T  əлемнің негізгі коордениталары болып есептелінеді. Ал, пайдаланудағы логикалық шығару                                        
(T-J  шығару)  деп  аталады.  Формалдық  тілде  негізгі  пəнді  Фон  Врихт  теория  жүйесімен  жəне  оның 
дəлелдемесі “ өмірлік ағаш ” түсінігімен көрсетіп қарастырды. Біз үшін ең маңыздысы ол субъектіні жəне қандай 
ортада  олардың  терминдері  қарастырылатыны  анықталды.  Біріншіден  оның  ортасы  өзгермелі  жəне  пассивтік 
агенттік əректке тəуелсіз. Екіншіден агент активті жəне үш түрлі əрекетті орындауға мүмкіндігі бар: 
1)продуктивті, əлемді өзгерту , 2)кедергілер, жағдайды орындатпау. 3)əрекеттен аулақтану. 
Соңғы  мүмкіндік  фон  Врихт  мен  нақты  көрсетілмейді.    Автор  агентті  жəне  ортаны  мінездеме  берді,  жəне 
оның  əр-  түрлі  өзіндік  сапасымен  бірақ  агенттік  дамуынан  бас  тартты.  Ол  агенттің    көптеген  жағдайын  көрмеді. 
Əлем агентке сəйкес əрекеттсепейді. Нақтырақ бұл əрекет кіріспемен айқындалады: əлем тек адамның белсенділігі 
үшін  көрсетіледі.  Жəй    айтқанда  тек  физикалық  əрекет  емес,  əлемнің  жағдайындағы  агент  Фон  Врихтаның 
назарымен жасалуымен қалады  
 Агенттің      анықталуы  абсолюттік  белсенділік  сияқты  жүйелер  психологқа  тек  функционалдық  мүмкіндік 
береді,  мақсаттылық  жағынан  мінезі  оның  сырттқы  себебінің  мінезі  анықталады.  Фон  Врихтаның  жағдайы 
каузальді  емес  телеологиялық  Филмордың  “агент”  түсінігі  жəне  Ч.Филмордың  түсінігімен  бірдей.  Екеуіде  
жұмыстарында  бұл  түсінікті  база  сияқты  қарастырды.  Фон  Врихта  философиялық  интуитцияны  жəне