ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы

95

жатқан  әртүрлі  халықтардың  өмір  сүру  деңгейі  де  әртүрлі:  біреулері 

бай,  ал  екіншілері  кедей  дегендей.  Ибн-Хальдунның  данышпандығы 

оның осы фактіні айтқандығы емес, ол сонымен қатар оның себептерін 

де көрсетеді емес пе! Қоғамдар өзара нені және қалай өндіретіндігіне 

және  алған  игіліктерді  қалай  бөлетіндігіне  қарай  ажыратылады. 

Сөйтіп,  Ибн-Хальдун  К.Марксқа  дейін  400  жыл  бұрын-ақ  қоғамның 

материалистік түсінігіне дейін көтеріле алған.

Ибн-Хальдун  терең  ойшыл  ретінде  қоғам  дамуындағы:  бидави 

және хидари деген екі ірі кезеңді ажыратып көрсетеді. Бұл сөздердің 

шығу тегі мынадай: «бидави» ауылдық, бастапқы, көшпенді қоғамды, 

ал  «хидари»  қалалық,  астаналық  қоғамды  білдіреді.  Егер  бастапқы 

кезеңде адамдар мал шаруашылығымен және жер өңдеумен айналысса, 

ал  хидари  кезеңінде  қалалар,  әртүрлі  кәсіптер,  сауда-саттық,  ғылым 

мен  өнер  пайда  болады.  Бұл  –  іс  жүзінде  кейіннен  еуропалықтар 

«жабайылық пен озбырлық» және «өркениет» деп атаған кезеңдер.

Оған  қоса,  ол  тарихта  осы  екі  кезеңнің  болғанын  айтып  қана 

қоймайды, сонымен қатар біріншісінен екіншісіне өтудің себептерін де 

көрсетеді. Бұл өндірістің дамуына және өнім молшылығының пайда бо-

луына байланысты, өйткені өнімнің артық болуы қымбат тауарлардың 

шығуына және оларды алуға ұмтылуға әкеліп соқтырады. Әдемі киім, 

дәмді тамақ, жайлы тұрғын үй, әлбетте, көпшілікті қызықтырады. Со-

нымен бірге олар өндірістің дамуына, бұрынғыдан да көп алуан түрлі 

тауарлардың  пайда  болуына  (жұп-жұқа  былғарыны  илеу  және  бояу 

технологиясы,  әртүрлі  әшекей  бұйымдарды  жасау,  минералдар  мен 

тастарды өңдеу технологиясы және басқалары) серпін береді. Ақыл-ой 

қызметімен  айналысатын  адамдардың  ерекше  топтары  пайда  болып, 

ғылым мен өнердің жедел дамуына себепкер болады.

Ары  қарай  –  одан  да  көбірек...  Ибн-Хальдун  әлемдік  философияда 

алдыңғылардың бірі болып бастапқы салыстырмалы теңдіктен толық 

теңсіздікке  өтудің  қалай  орын  алғанын  айқын  көрсетіп  берді.  Бұл 

жерде ол тағы: «асабийя» және «мүлік» деген екі жаңа санат енгізіп, 

қоғамның  әлеуметтік-саяси  өмірін  талдауға  дейін  көтеріледі.  Бұл 

ұғымдардың шығу тегі мынадай: «асабийя» ру-тайпаның бірлігі, өзара 

байланыс дегенді, ал «мүлік» байлық, меншік дегенді білдіреді.

Ибн-Хальдун  адамдардың  бастапқы  байланыстары  қандық-

туыстық  болғанын  ғана  айтып  қойған  жоқ,  сонымен  қатар  оның 

материалдық  мұқтаждықтардың  және  әртүрлі  қауіп-қатерлерден 

қорғану қажеттілігінің маңыздылығын да көрсеткені ғажап болды. Сол 

себепті  кей  кезде  қандық-туыстық  әлеуметтік  құрылым  айтарлықтай 

96

өзгерістерге ұшырап, күрделене түседі. Мысалы, ру-тайпа мүшелігіне 

басқа  жерлерден  келгендер  қабылдануы,  ал  кейбір  топтар  қорғаныш 

және қолдау іздеп, бір тайпаның құрамына кіруі мүмкін.

Бастапқы кезеңде адамдық қатынастар теңдік қағидасына негізделіп 

құрылады,  өйткені  әлі  өнімдер  молшылығы  бола  қойған  жоқ.  Ру-

тайпалардың  көсемдері  тайпаны  басқарумен,  ру-тайпаішілік  және 

оның шекараларынан тыс қатынастарды реттеумен айналысады. Бірақ 

дәл  осы  басқару  ісінде  болашақ  теңсіздіктің  ұрығы  жасырынған. 

Басқарушы барлықтарын да өз еркіне бағындыруға, ал көнбегендерді 

жазалауға  тиіс.  Ал  бұл  ру-тайпа  мүшелерінің  көсемге  тәуелді 

болуының  күннен-күнге  арта  түсуіне  әкеп  соқтырады.  Бастапқыда 

көсемнің жанында тең дәрежеде болғандар енді оның еркіне бағынуға 

мәжбүр. Билікке қолы жеткен билеуші енді ешқашанда одан бас тарт-

пайды, керісінше, бар күшін салып, оны нығайтуға ұмтылады.

Билікпен  бірге  көсем  басқа  да  артықшылықтар  иеленеді,  бұл, 

ақыр  соңында,  мүліктің  (жеке  меншіктің)  қалыптасуына,  сондай-

ақ  теңсіздіктің  пайда  болуына  жеткізеді.  Бұл  жерде  «мүлік»  сөзінің 

«билік» деген басқа бір мағынасына назар аударған жөн. Қазақ тілінде 

«бай»  –  дәулетті,  ал  «би»  –  билеуші  дегенді  білдірсе,  орыс  тіліндегі 

«власть» және «владеть» сөздері бір түбірден шыққан.

Тайпа ішіндегі теңсіздіктің пайда болуы басқа тайпаларды күшпен 

басып  алу  немесе  қорқыту  арқылы  оларды  «өз  еркімен»  бағынышты 

болуға келтіреді.

ибн-Хальдунның мемлекет теориясы. Мемлекеттің пайда болуын 

ойшыл күш көрсетумен байланыстырады. Ақылды көсемі бар, күшті, 

жақсы ұйымдастырылған тайпа көрші тайпаларды тізе бүктіре бастай-

ды, оларға салық салады және бастапқы кезеңде көсем басқару үшін ол 

жаққа өзінің туыс-жақындарын жібереді – мемлекет осылай пайда бо-

лады. Билігінің күшеюіне қарай ол жақын-жуықтарын биліктен шетте-

те бастайды да, басқа адамдарды тағайындап, оларға артықшылықтар 

белгілеп, еңбектеріне жоғары ақы төлейді. Сол кезден-ақ мемлекеттің 

дағдарысы  басталады,  өйткені  сырттан  қауіп  төнгенде,  ақша  үшін 

жұмыс  істейтін  адамдар,  мемлекет  бастауы  басында  тұрған  алғашқы 

тайпалардың мүшелері сияқты, өмірлерін қия қоймайды.

Ибн-Хальдун  мемлекет  пен  өндірістің  өзара  байланысын  зерттеді. 

Оның  кейбір  идеялары  тап  бүгінгі  күндерден  көшірілгендей.  Мемле-

кет пен өндіріс табиғаты әртүрлі. Мысалы, тауарлардың бағасы оларды 

өндіруге шығындалған қаражатқа байланысты: оған көлік шығыстары, 

нарықтағы  сұраныс  және,  әлбетте,  ойшыл  дұрыс  атап  көрсеткендей, 

97

салықтар  да  кіреді.  Ал  мемлекет  салықсыз  өмір  сүре  алмайды  ғой. 

Олар билік басына келіп қалған кешегі көшпенділерге рақат өмір сүру, 

шекараларды  күзету,  саяси  қарсыластармен  күрес  жүргізу  үшін  ке-

рек.  Мемлекет,  бір  жағынан,  салықтарды  күшейте  алады,  ал,  екінші 

жағынан, ішкі және сыртқы сауда-саттыққа бақылау белгілей отырып, 

экономикаға тікелей араласа да алады.

Егер  салықтар  көлемді  болса,  онда  халық  қалжырайды  және  оны-

мен  бірге  мемлекет  әлсірейді.  Бай  адамдар  алтындарын  тиеп  алып, 

шетелге қашады. Қарапайым адамдар киім, тамақ іздеп, Ибн-Хальдун 

болжағандай,  жан-жаққа  бытырайды.  Бұл  факторлар  мемлекеттің 

күйреуіне әкеліп соқтыруы мүмкін, өйткені мемлекет – қоғамның фор-

масы, ал өндіріспен айналысатын қарапайым адамдар – оның материя-

сы. Алайда бұл мемлекет толық құрып кетеді дегенді білдірмейді. Ескі 

мемлекеттің  орнына,  өзінің  даму  кезеңінен  өткен  соң,  келесіге  жол 

беретін жаңа мемлекет пайда болады.

Ибн-Хальдунның  пікірінше,  әрбір  мемлекеттің  өмір  сүру  мерзімі 

адамдардың үш ұрпағымен өлшенеді. Бірінші ұрпақ жаңа мемлекеттің 

негізін  құра  отырып,  өзінің  жеке  мүдделеріне  қарағанда,  ортақ 

мүдделерді  көбірек  ойлап,  күш-қуатын  аямайды.  Екінші  ұрпақ 

мемлекеттің  жинақталған  байлығына  билік  етіп,  оны  өз  игілігіне 

пайдалануға ұмтылады. Үшінші ұрпақ мемлекетті түбегейлі әлсіретіп, 

оны күйреуге жеткізеді.

Сөйтіп,  мемлекет  пен  өркениеттің  пайда  болуының  себебі  –  бір. 

Олар өндірістің дамуы мен өнім молшылығының пайда болуына бай-

ланысты.

Мемлекеттер мен өркениеттердің күйреу себептері де айқын. Ибн-

Хальдунның  ойынша,  бұл  –  билеушілердің  ерекше  қымбат  тауарлар 

сатып  алуға,  өмірден  барынша  мол  ләззат  алып  қалуға  ұмтылуы,  ал 

ол, өз кезегінде, қымбатшылыққа, салықтардың өсуіне, экономиканың 

әлсіреуіне  келтіреді.  Соңғы  кезеңдерде  қоғамның  қарқынды  түрде 

моральдық  азғындауы  орын  алады.  Адамдар  бұзылады,  бір-бірлерін 

алдап,  қастық  ұйымдастыра  бастайды.  Осының  барлығы  байлыққа 

жету үшін жасалады.

Рухани дағдарысты басынан өткеріп жатқан қазіргі заманғы адам-

зат үшін Ибн-Хальдунның көптеген идеяларының әлі де өзекті екенін 

мойындағанымыз жөн болар.

ибн-Хальдунның  шығармашылығын  зерттеумен  айналысқан 

поляк  ғалымы  Ежи  Вятр  оны  «қазіргі  заманғы  әлеуметтану  мен 

саясаттанудың  әкесі»  санайды.  Біз,  өз  тарапымыздан,  осы  пікірге 

қосыламыз.