86
яғни тұрақты мен тектікті сезіммен қабылдау мүмкін емес, олар
ақылмен қабылданады.
2.5. әл-Фараби философиясы
Әл-Киндидің философиялық идеяларының ары қарай дамуын
Әл-Фараби шығармашылығынан көреміз. Аристотельдің еңбектерін
аударғаны және оларға түсініктемелер бергені үшін, ол – әлемдік фи-
лософияда «Екінші ұстаз» атанған адам.
әл-Фарабидің толық аты – Әбу Нәсір Мұхаммед Ибн-Тархан Ибн-
Узлак ат Түрік (870-950 жж.). Ол Қазақстанда, Отырар қаласында (Фа-
раби) дүниеге келген. Ересек тарта бастағанда, білім іздеген ол керу-
енге ілесіп Таяу Шығысқа келіп, Бағдад және Алеппо қалаларында
білім алады: араб және басқа тілдерді үйреніп, антика философиясына
өз бетінше зерттеу жүргізеді. Біз оның өзіміздің ғұлама ойшылымыз
болғанын мақтан етеміз. Бірақ белгілі бір дәрежеде ол араб ойшылы
да болады, өйткені араб мәдениетінің ғаламат ықпалын сезінген және
өз еңбектерін осы тілде тудырған. Сол себепті оны бәрінен бұрын
«Шығыс философиясының жұлдызы» немесе «Жер планетасының ұлы
ойшылдарының бірі» деп бағалағанымыз дұрыс болмақ.
Әл-Фарабидің сақталып, бізге жеткен еңбектерінен оның ғылым
мен философиядағы айқын ұстанымын көреміз. Шығармаларының
құрылымы, мәселелерінің тақырыптары мен қойылуы оны бізге
арабтілді перепатетизмнің
1
негізін салушы ретінде танытады.
Оның негізгі еңбектері ретінде «ізгі қала тұрғындарының
көзқарастары туралы», «ғылымдарды саралау жөнінде», «азамат-
тық саясат» және басқа туындыларын атауға болады. Әл-Фарабидің
болмыс туралы ілімі негізінде неоплатонизм өкілдері зерттеген эма-
нация (кемерінен асу) ұғымы жатыр. Әлемді Алғашқы мән жаратқан,
ол – бар жаратылыстың себепшісі. Алғашқы мән мүлтіксіз, мәңгі,
өздігінен жетілген, түр-пішінге де, себепке де, мақсатқа да мұқтаж
емес. Азғантай болса да, бір нәрсеге мұқтаждық сезсе, ол Алғашқы
мән болмас еді. Ол – барлығынан жоғары, Бәрін білгіш, Данышпан,
Шындық, Өмір және т.б. алғашқы мән – материя емес. Сондықтан
ойшыл оны «белсенді ақыл-парасат» деп атайды. Өзінің қай жағынан
1
Арабтілді перепатетизм – Аристотель мен неоплатонизм ілімдеріне негізделген
ортағасырлық араб-ислам философиясы ағымдарының бірі.
87
да мүлтіксіздігі себепті Алғашқы мән өз-өзіне сыймай, кемерінен
асып төгіледі, соның нәтижесінде басқа дүниелер пайда болады. Басқа
дүниелерді тудыра отырып, Алғашқы мәннің өзі жоғалып кетпейді, Ол
мәңгі өмір сүреді.
Егер ол жоғалып кеткен болса, онда Ол жоғарғы билігін жоғалтар
еді де, Өзінің ар жағында одан да мүлтіксіздірек, жетілген әлдене бар
екенін көрсетер еді.
Алғашқы мәннің эманациясы барысында алдымен материалдық
емес аспан әлемдері, содан кейін барып Сатурн, Юпитер әлемі пай-
да болады. Бұл жерде біз ойшылдың схоластикалық ойларының
үлгілерін көреміз. Ақыр соңында, бұл эманация біздің Ай астындағы
әлеміміздің құрылуымен аяқталады. Оның айырмашылығы – бұл
көптік әлемі. Оның негізінде жер, су, ауа мен от жатыр. Ал өмірге кел-
сек, Әл-Фараби оны: өсімдіктер, жан-жануарлар және ақылды жан-
жануарлар, яғни адамдар деп бөледі.
ақыл-парасат туралы ілім. Алғашқы мән – белсенді ақыл-парасат
өзі тудырған болмысқа төрт парасат қосады:
әлеует парасаты – бұл адам жанының заттардың табиғатын,
олардың пішім-бітімін тану мүмкіндігі.
маңызды (өзекті) парасат – бұл заттардың табиғатын тану және
олардың пішіндерінің өздерінің материалдық негіздерінен оқшаулану
мүмкіндігі. Таным барысында адамның дерексіз, жалпылама ойлау
белсенділігі арқылы заттардың пішіндері ойлау қызметінің нысанына
айнала отырып, дербес болмысқа ие болады.
игерілген парасат – бұл қоршаған дүниені танып білу барысында
адам баласының өз жанында жинақтаған білімдерінің жиынтығы.
іс-әрекет парасаты – бұны әлеует парасаты мен өзекті парасат
арасындағы өзіндік бір байланыстырушы тармақ деуге болады. Соның
нәтижесінде әлеует парасаты өзекті парасатқа айналады. Мысалы,
адамның көзі күн сәулелерінің көмегімен өзінің көру мүмкіндігін
шынайылыққа айналдырады. Адамның қоршаған дүниені танып білуі
барысында іс-әрекет парасаты соған шамалас қызмет атқарады.
Әл-Фарабидің әлеуметтік-саяси және моральдық философиясы
да жеткілікті дәрежеде негізді болып табылады. Қоғам иерархиялық
ұйымдастырылған әлемге ұқсас өмір сүреді. Бұл жерде тек Алғашқы
мәннің орнын халиф – имам басып отыр. Ол өзінің өкімдері, ойлары,
сезімдері, жан күйзелістері арқылы өзін қоршаған ортаға әсер етеді,
ал олар адамдарға және одан да төменірек басқаларға әсерін тигізеді,
88
сөйтіп, халифтен шыққан флюидтер
1
қоғамның ең төменгі топта-
рына жетеді. Қоғамның қажеттігін, біріншіден, адамның жападан-
жалғыз жан сақтай алмайтындығымен, екіншіден, басқаларсыз жетіле
алмайтындығымен түсіндіруге болады.
Әл-Фараби толық және толық емес қалаларды, яғни қоғамдарды
ажыратып көрсетеді. Толық қала – ол бір немесе басқа халықтың
қоғамдық ұжымдасқан өмірі болса, ал толық емес қала – ол бір неме-
се басқа ауылдың немесе қала көшесінің тұрғындарының өмірі, олар
өздігінен жетіле алмағандар. Ал толық қалаларды тағы екі: ізгілікті
және надан деп екіге бөлуге болады.
Ізгілікті қаладағы негізгі мақсат – адамдардың бақытқа жетуі. Бұл
мақсат үшін олар бір-бірлеріне жәрдемдеседі. Ондай қала бір-бірімен
тығыз байланысты, бірақ әрқайсысы толығымен өз қызметін атқаратын
адамның дене мүшелерін еске түсіреді. Соған ұқсас, қала адамдары
әртүрлі болғанмен, басшыларға бағынуға және өзара бірлесе қызмет
атқара отырып, бір-бірлеріне жәрдемдесуге, толыққанды өмір сүруге
тиіс.
Надан қалада жағдай мүлдем басқаша: бұл жерде адамдар бақыт
дегеннің не екенін білмейді, сондықтан оған ұмтылмайды, оған
сенбейді. Өмір мұраты деп олар денсаулықты, байлық пен рақат-
қызыққа жетуді, еш кедергісіз құмарлықтарға берілуді, атақ-даңққа
бөленуді ойлайды. Бұл мақсат-мұраттардың әрқайсысы, олардың
пікірінше, бақытқа жеткізеді, ал егер ойлағандарының барлығы іске
асса, одан асқан бақыт жоқ.
Әл-Фараби надан қалаларды жіктеп, саралап шыққан.
Қажеттілік қаласында адамдар ең өмірлік маңызды өнімдер мен
заттарды өндіру мақсатында бір-бірлерімен бірігеді, сөйтіп, жан
сақтайды.
айырбас қаласында барлық адамдар байлыққа ұмтылады.
күйреген қалада адамдар өмірлерінің мәнін ұғынудың орнына, тек
өз құмарлықтарын қанағаттандыруға ұмтылады.
биліксүйгіш қалада адамдар басқаларға жоғарыдан қарайды. Олар-
ды жеңіс қана қуантады.
ізгіліксіз қалада адамдар ізгілікті жақсы біле тұра, бәрін де кері-
сінше істейді.
адасқан қалада адамдар өз өмірлерінің мәнін жоғалтқан және т.б.
1
Флюид (лат. fluidus – «ағатын» деген ұғым). Бұл жерде байқалмайтын «психикалық әсер»
деген мағынада.
Достарыңызбен бөлісу: | 
