Ылым тарихы мен философиясы

 
 
35 
логика құралдарымен ғана шектелмейтін неопозитивистермен де ол 
өте  тиянақты  дедуктивист  болып  қалыптасады.  Неопозитивистерге 
сәйкес  теориялық  қағидалар  мен  заңдардың  эмпириялық 
дәлелдемесі,  шынайы  әлемнің  фактілерін  бақылау  барысында 
тексерілетін  эмпириялық  заңдардың  шығарылуымен  жүзеге  асады. 
Неғұрлым эмпириялық заңдар көп шығарылса, олар бір-бірінен көп 
ерекшеленсе  және  оларды  дәлелдейтін  фактілер  көп  болса, 
соғұрлым  теория  негізделген  болып  саналады.  Гипотезаның 
нақтылау деңгейінің сандық көрсеткіші болып логикалық мүмкіндік 
табылады,  ол  гипотезаны  нақтылаудың  эмпириялық  фактілерімен 
түсіндіріледі. 
Теориялық 
мүмкіндік 
елестерге 
негізделген 
индуктивті логика неопозитивизм шеңберінде қалыптасады. 
 
Өзінің  ғылыми  білімін  логикалық  қайта  қалыптастыруда 
Поппер  индуктивті  әдістің  абсолютизациясына  қарсы  шықты. 
К.Поппер  ғылыми  білімнің  өсу  заңдарын  сипаттайтын  адекватты 
механизмі ретінде индуктивті логика бола алмайды деп есептейді. 
 
Бэкон-Миль  индуктивистік  дәстүріне  тән  ғылыми  теориялар 
индуктивті жалпылама нәтижесі сияқты емес, ал ғылымның ерекше 
көзқарасы  шығармашылық  жұмбақтарының  нәтижесінде  пайда 
болды.  Егер  Миль  «индукцияны  жалпы  ұсыныстарды  табу  мен 
дәлелдеу  процесі»  деп  анықтауға  болады  десе,  онда  К.  Поппер 
өзінің 
«Ғылыми 
жаңалықтың 
логикасы» 
атты 
кітабында 
көрсеткендей жаңа білім табу «психологиялық процесс, ал дәлелдеу 
логикалық дедукция нысанында ғана мүмкін». 
 
Бірақ  Поппер  индукцияны  ғылыми  таным  әдісі  ретінде 
толығымен  жоққа  шығармайды.  Ол  теорияны  қандай  бір  ғылыми 
қоғам 
мен 
сынды 
талқылау 
процесі 
бекітілетінін 
анықтайтындығына сүйенеді. Ғылыми танымдағы барлық жағымды 
жақтар  нақты  сол  уақыттағы  өздерінің  сынды  талқылауына,  қай 
категория  қажет  екендігіне  байланысты  жағымды  болады. 
Сондықтан да қандай теория  абсолютті дәлелденген деп  саналмаса 
да,  Поппердің  аты  бойынша,  ғылыми  білімнің  негізі  ретінде 
жақсылап  тексерілген  теорияны,  ол  тексерудің  қатыстылығын 
ескере  оырып  таңдау  керек.  Ғылыми  білімнің  осындай  негізгі 
бағыты рационалды болып саналады. 
 
Поппер әр уақытта «теория» түсінігін бұрмалайды. Ол ғылыми 
теорияны біз әлемді ұстап, оны рационалдылау, түсіндіріп, өзімізге 
бағындыру үшін қолданылатын «символикалық формула»,  «схема» 
немесе  «желі»  деп  атайды.  «Біз  желі  ячейкаларын  өте  ұқсату  үшін 
еңбектенеміз».  Бұл  метафора  Поппердің  түсіндіруге  негізделген 
ғылыми  қызметінің  мәнін  көрсетеді.Істің  мәнін  түсінуді  Поппер 
ғылыми, 
рационалды 
қызметтің 
соңғы 
мақсаты 
ретінде 

 
 
36 
қарастырады.  Ол  былай  деп  жазған:  «Менің  ойымша  ғылымның 
мақсаты – қанағаттандырарлық түсіндірмелер іздеу...». 
 
Түсіндірмелер қанағаттандырарлықтай болуы үшін белгілі бір 
-  қажетті  қасиеттерге  ие  болуы,  ең  алдымен  нақты  логикалық 
талаптарды  қанағаттандыруы  керек.  Ғылыми  түсіндірмені  Поппер 
«себепті түсіндірме» деп атайды. 
 
Поппердің  айтуы  бойынша,  ғылыми  гипотезаларды  тексеру 
таза дедуктивті процесті білдіреді және ол индукцияға қандай да бір 
қатынасты  талап 
етпейді. 
Поппер 
ғылымның 
дедуктивті 
методологиясын қалыптастырады. Дедуктивті позиция оны ғылыми 
теорияны  негіздеу  мүмкін  емес,  оны  тек  жоққа  шығару  мүмкін 
деген қорытындыға әкеледі. Егер теория тексеруден өтпесе, онда ол 
«модус  толенс»  дедуктивті  ережесіне  сәйкес  жоққа  шығарылады. 
Ғылыми 
заңдары 
универсалды 
ұсыныстар 
нысанына 
ие 
болғандықтан, 
«барлық 
Х 
элементтеріне 
Х, 
барлық 
Y  
элементтеріне Y, барлық Y элементтеріне Z R  – ға қатынасы бар», 
онда  осы  тұжырымды  «modus  tollens»  схемасы  бойынша  жоққа 
шығаруы  үшін  классикалық  нормаларға  сәйкес  бір  ғана  жоққа 
шығарушы  элемент  қажет.  Бірақ  бұл  эмпирикалық  дәлелдеу,  яғни 
бекіту үшін жүзеге аспайтын көптеген эксперименттерге қарағанда 
нақты  жүзеге  асырылатындай  болуы  керек.  Нақты  осы  аталған 
формальды логикалық ой Поппердің фальсификациондық негізінде 
жатыр. 
 
Поппер,  ғылыми  теориялар  әлем  жайында  жоғары  хабардар 
шешімдер  болып  табылады,  бірақ  олар  әр  түрлі  эксперименттік 
құралдар  арқылы  тексерілуі  мүмкін  деп  ойлайды.  Жалпы  алғанда, 
егер  жаңа  проблема  бұрынғы  проблемада  қарастырылғаннан  басқа 
түрлі  аспектілерге  баланысты  болса,онда  прогрессивтілік  алға 
басушылық  нәтижесінде  зерттелуші  құбылыстың  жаңа  көріністері 
және  оларды  терең  түсіну  шығатын  даулы  жағдайға  жатқызуға 
болады 
 
Фальсификация  идеясы  –  Поппер  логикасының  регулятивтік 
идеясы.  Оны    қайта  қарастыру  процесінде  концепцияның  алғашқы 
вариантының түрлі аспектілерін өзгертіп, бірақ негізгі бағытта олар 
сақталынады.  Поппер  ұстанған  ғылымның  даму  механизмінің 
түсінігі  қазіргі  кезеңдегі  батыстың  ғылым  философиясының 
айналымы шеңберінен шыққан жоқ. 
 
Қазіргі кезде саналы түрде қарастырылып отырған шындыққа 
сай  теориялар  тұрғысында  танымның  проблемалары  емес  негізгі 
ретіндегі  фактілер  фальсификаторлар  жиынтығы  немесе  «қиын 
фактілерді»  құрайды.  Фальсификация  процедурасы  жай  ғана 
теориямен бақылау арасындағы  дуэль емес, ол қарсылас теориялар, 

 
 
37 
1.7  Ғылымның 
эволюциялық моделі 
(Т.Кун және И. Лакатос) 
 
бұл теориялардың бастапқы эмпирикалық мазмұны және оның даму 
арасындағы  қиын  қатынас.  Білім  дамуының  жалпы  схемасы 
мынадай  түрге  ие:  бастапқы  проблема  –  оны  шешуге  ұсынылатын, 
сыналатын  теория  сын  және  байқалған  кемшіліктерді  жою  –  жаңа 
проблема.  Ғылым  прогресі  қол  жеткен  «проблема  өзгерісімен» 
өлшенеді. Поппер концепциясына сәйкес теорияны егер ол шешуге 
тиіс  арналған  мәселелерден  басқа  мәселелерге  келтірсек 
прогрессивті  болады.  Поппердің  бастапқы  концепциясында  орын 
алған  «ғылымилық»,  «прогресшілдік»,  «шындыққа  сәйкестіктің 
бағасына 
жетер 
теория 
емес», 
«проблеманың 
өзгеруін» 
қалыптастыратын теориялардың жүйелілігі бағалы болады.  
 
 XX  ғасырда  ғылым  философиясын-
дағы  ерекше  орынды  американдық 
философ  және  ғылым  тарихшысы 
Томас  Сэмюель  Кунның  концепциясы 
алады  (1929-1996).  Өзінің  «Ғылыми 
революциясының  құрылымы»  атты  әйгілі  кітабында  Кун  ғылымның 
табиғаты,  оның  жұмыс  істеуінің  ортақ  заңдылықтары  және  өрістеуі 
туралы жеткілікті түрде ұсыныстарды айтты.  
Кун  позитивистердің  дәстүрлеріне  қайшы  келетін  мынандай 
анықтамаға  тоқталады:  ғылымның  шынайы  теориясын  жасаудың 
жолы ғылым тарихын зерттеу арқылы өтеді, ал  оның дамуы ескінің 
үстіне  жаңа  білімдерді  қосу  жолымен  емес,  алда  жүретін 
ұсыныстардың  түпкілікті  өзгеруі  және  ауыстырылуы,  яғни  кезең 
аралық болып тұратын ғылыми көтерілістер жолымен жүреді. 
Кун  концепциясындағы  «парадигма»  ұғымы.  Кунда  ғылыми 
революцияны  талқылауда  жаңашыл  болып,  ол  «ғылыми  кеңеске 
белгілі  бір  уақыт  аралығында  мәселелерді  қою  және  шешу  моделін 
беретін,  барлық  ғылыми  жетістіктермен  танылған»  деп  анықтайтын 
парадигма ұғымы табылады. Басқаша айтқанда, парадигма белгілі бір 
уақытта  ғылыми  зерттеулерді  бағыттап  отыратын  және  барлық 
ғылыми  кеңеспен  танылған  ғылымдағы  ортақ  ойлар  мен 
методологиялық  құрулардың  қосындысы  болып  келеді.  Мұндай 
теориялардың  мысалы  болып  Аристотельдің  физикасы,  Ньютонның 
механикасы  мен  оптикасы,  Максвеллдің  электродинамикасы, 
Эйнштейннің теориясы және т.б. теориялар табылады.  
Кун  бойынша,  оны  алдағы  уақытта  «дисциплинарная  матрица» 
деп атауды ұсынған парадигма белгілі бір құрылымға ие.  
Біріншіден, 
парадигманың 
құрылымына 
«таңбалық  
ортақтастырулар» кіреді – бұл ғылыми топтың мүшелерімен күмәнсіз 
қолданылатын  және  логикалық  формаға  енетін,  сөзбен  оңай