184
қашықтығын көлденең масштабқа сəйкес келтіріп, милиметрлі
немесе ақ қағаздың бетіне түсіреді. Ол үшін кағаздың екі
шетінен тік сызық жүргізіп көрсеткіші тік масштабқа сай биіктік
шкаласының сандарын жазады.
Көлденең қима-сызбаларды
картаның масштабына сай
келетіндей есеппен құрады. Тік масштаб көлденең масштаб-
тан 10-20 немесе 100 есе ірі болуы тиіс. Көлденең қима сызба
тұрғызу үшін бір меридианның немесе параллелдің бойындағы
екі нүктенің аралығындағы жер бедерінің ерекшелігі əрбір
қабатты бояудың түсін өлшеп биіктік шкаласымен салыстыра от-
ырып құрылады. Жалпы географиялық карталарды пайдаланып
көлденең қима- сызбаны тұрғызу геокешеннің бір ғана құрамдас
бөлігін біршама көрнекі, əрі жан-жақты ашып көрсетуге мүмкін-
дік береді.
Оқу жұмыстары мен ғылыми зерттеулер біреше құбылыстар-
дың, мысалы, белгілі бір аумақтың жер бедері мен
геологиялық
құрылысының, топырақ жамылғысының, өсімдіктер мен кли-
мат арасындағы өзара байланысын ашып көрсетуді қажет етеді.
Жалпы географиялық жəне əртүрлі тақырыптық карталар се-
рияларын пайдалана отырып кешенді көлденең қима-сызбалар
тұрғызуға да болады. Кешенді көлденең қима-сызбалр аумақты
табиғи аудандастыруға негіз болатын ландшафттық жіктелуін,
табиғаттың құрамдас бөліктері арасындағы өзара байланыстарды
айқындауға мүмкіндік береді.
Блок диаграммалар. Жер бетінің қандай да бір бөлігінің
көлденең жəне көлбеу қимасын үйлестіру нəтижесінде үш
өлшемді кескінін құру арқылы сол аумақтың суретін жасап
шығаруға мүмкіндік береді. Блок диаграммалар мазмұны əртүрлі
карталарды үйлесімді пайдалану нəтижесінде алынатын кестетік
кескіндеме болып саналады. Оған белгілі аумақтың Жер бедері
мен геологиялық, геоморфологиялық құрылысының; Жер бедері
мен топырақтың, су массаларының, ағыстың тереңдігі мен судың
тұздылығы арасындағы байланыстар мысал болады. Өзінің
көрнекілігіне байланысты блок диаграммалар оқу мақсатында
мектептерде іс жүзінде кеңінен қолданылады. Блок диаграммалар
географиялық тəжірибеде бұрыштары аксонометриялық (120° тең
185
изометриялық) проекциямен құрылады. Мысал ретінде жалпы
географиялық, геологиялық карталар мен геологиялық көлденең
қима-сызба бойынша аксонометриялық проекциямен құрылған
(А. М. Берлянт бойынша) блок-диаграмманы қарастырайық.
Аксонометриялық проекциямен блок диаграммалар-
ды құру. Карталарға шаршылы тор сызады. Бұл карталардың
блок-диаграмма түсірілетін бөліктерінің бұрыштамалары мен
ондағы торларына бағдарлайтын изометриялық проекцияның
бұрыштары 120° тең болатын x, y, z біліктерін тұрғызады да
тұстарының ұзындықтарын өзгеріссіз белгілейді. Алынған торға
картаның мазмұны салынады. Картаның жанына изометриялық
проекциямен көлденең жолақ түрінде t маркасын салады.
Калькаға тік масштабтың шкаласын тұрғызылады. Көрнекі болу
үшін оны көлденең қима-сызбаның көлденең жəне тік масштаб-
тарынан ірілеу етіп алады.
Блок диаграммаларды құру үшін трансформацияланған жалпы
географиялық карталардың бетін жауып, масштабтың шкаласының
t маркалы шкаласы ең жоғарғы белгімен үйлестіріледі де сол
белгідегі горизонтальдарды мысалда келтірілген 50м (Д ) t мар-
калы шкаласының келесі белгісіне қарама-қарсы тұратындай етіп
калъканы жылтыратамыз да, келесі горизонталь (D
1
) түсіреміз.
Соңында горизонтальдарды блок диаграммасының бетіне келесі
горизонталь - 40м (D
2
) жүргізеді.
Осы əдіспен басқа барлық горизонтальдар жүргізіліп блок-
диаграмманың үстіңгі беті сызылады. Оған картада кескінделген
барлық географиялық нысандар түсіріліп, бүйір қабырғасына
геологиялық қималар жүргізіледі. X жəне Y білігі карталардың
масштабына Z білігі көлденең қима-сызбаның тік масштабы-
на сай келеді. Еңбекті көп қажет ететін кестетік сызбаларды
автоматтандырудың дамуына байланысты қазіргі кезде блок диа-
граммалар автоматты кесте құрғыштардың көмегімен құрылады.
Картадан алынған изосызықтардың бойындағы биіктік
белгілерінің бірқатар нүктелердің деректерін ЭЕМ жадына
сақтайды. Картадан алынған деректерді ЭЕМ сызу автоматтары
басқарады. Егер деректерді жаңғыртып, қайта құрсақ, онда блок
диаграммаларды əртүрлі бұрышта қозғауға болады.
186
4.2. Ұсақ масштабты карталарды пайдаланып
практикалық есептер шығару
Картометрия жəне морфометрия - ұсақ масштабты кар-
таларды пайдаланып ірі масштабты карталардағы əдіс бойын-
ша картометриялық жəне морфометриялық есептер шығаруға
болады. Оларға кез-келген пішіндегі сызықтардың ұзындығы
мен арақашықтығын, нүктелердің географиялық координатын,
абсолют жəне салыстырмалы биіктіктері мен тереңдіктерін,
қалыңдықтарын, ауданын есептеп шығару жатады.
Көптеген морфометриялық көрсеткіштер салыстырмалы
болып табылады. Олар ұзындық пен ауданының, ұзындық пен
биіктіктің, аудан мен бұрыштың арақатынасын көрсетеді. Ұсақ
масштабты карталар жұмыстық топографиялық картамен негізгі
айырмашылығы картографиялық бұрмалануды ескеруінде.
Бұрышты, ауданды, ұзындықты өлшегенде арнайы формуланың
көмегімен жеке масштабты есептеп шығару қажет.
Ауданды картографиялық тордың 2х2, 4°х4°, 5°х5° жəне
10°х10° ауданының деректерін пайдаланып та анықтауға болады.
Мұн дай деректер мұғалімдерге арналған географиялық атласта
беріл ген.
Картографиялық жинақтау нəтижесінде кескінделген нысан-
дардың жинақталуы есептеулердің нəтижесіне өз əсерін тигізеді.
Біртекті ұсақ ареалдардың көптеген кескінінің (мыса-
лы, топырақтың түрлерінің) ауданын есептегенде өлшеу əдісі
де қолданылады. Ол үшін белгілі бір аумақта кескінделген
құбылыстың кескінін қағазға көшіріп, кесіп алып аталдау тара-
зысында өлшейді. Эталон ретінде карталардың масштабының 1
шақырым
2
сай келетін аумағын кесіп алып өлшейді. Бұл əдіспен
өлшеудің дəлдігі полярлы планиметрмен жүргізілген өлшеулермен
сəйкес келеді. Ұсақ масштабты карталарда нысандардың ауда-
нын өлшеуді ауданның бұрмалануы болмайтын тең ауданды
проекциялармен құрылған карталарда жүргізілген тиімді. Егер
мұхиттардың, теңіздердің немесе олардың ені бірнеше ондаған
митуттан 3-4° дейінгі аралықта ауытқитын жəне масштабының
ауытқуы шамалы жіңішке бөліктерінің ауданын өлшеу қажет
болса, меридиандар мен параллельдер торын жиілендіру қажет.
Достарыңызбен бөлісу: | 
