41
– қашықтық өлшегіш кодтармен ғана жұмыс істейтін кодтық;
– тек қашықтық өлшегіштердің коды мен фазалық өлшеулерді
L
1
жиілігінен ғана қабылдайтын бір жиілікті кодтық-фазалық;
– қашықтық өлшегіштердің коды мен фазалық өлшеулерді L
1
жəне L
2
жиіліктерінен қабылдайтын екі жиілікті кодтық-фазалық;
Кодтық қабылдағыштар алақанға сыйып кететін жеңіл əрі шағын
болады. Бір қораптың ішінде барлық блоктар (антена, қабылдағыш,
қуат көзі) сыйғызылған. Олардың көмегімен ны сан ның кеңістіктегі
орнын ғана емес, жылдамдығы мен қоз
ғалатын бағытын да
анықтауға болады. Бұл қабылдағыштар ен дік, бойлық, биіктік, əр
түрлі проекциядағы жазық координаттар сияқ ты əр түрлі пішіндегі
координаттарды көрсетеді. Олар өлшеу нəтижелерін жинақтап
сақтауға қабілетті. Пайдаланушы жарық
тандырылған экраннан
қозғалатын бағыттың картасын көріп, азимутын, орналасқан орнын,
жүру жылдамдығын, нысанаға жете тін уақыты мен оған дейінгі ара-
қашықтықты анықтай алады. Кодты қабылдағыштар географиялық,
геологиялық тағы да бас
қа жұмыстарда орналасқан орынды
анықтайтын негізгі прибор болып табылады.
Кодтық-фазалық приборлар шағын көбінесе жеке антенамен,
қуатты деректер жинағышпен, басқа аппараттармен құрамдасуға
мүмкіндік беретін құрылғылармен жабдықталады. Олар қуат
көзін негізінен аккумуляторлардан алады.
Сирек жағдайда пернетақталар мен дисплей қосалқы қон-
дырғы бақылаушыда орналастырылады. Пайдаланушы қолына
бақылаушыны ұстап өлшеу барысында нүктенің аты, антенаның
биіктігі, жергілікті жердегі нысандардың атрибуттары сияқты
тағы да басқа қажетті кодтарды енгізеді.
Мамандануы мен атқаратын қызметіне қарай қабылдағыштар
төменде көрсетілген топтарға бөлінеді:
– географиялық ақпараттық жүйелерге (ГАЖ) қажетті дерек-
тер жинайтын;
–
геодезиялық торларды құратын жəне топографиялық
түсірулерді орындайтын;
навигациялық міндеттерді шешетін;
– өрт қызметін, полиция, жедел медициналық жəрдем, жүк
тасмалдау,ұялы байланысты тағы да басқаларды қамтамасыз ете тін.
Позициялау əдістері. Позициялау үрдісінде Жердің жасанды
серіктеріне дейінгі қашықтықты кодтық жəне фазалық əдіспен
42
өлшейді. Қашықтық өлшегіш кодының 0 мен 1 аралығындағы
біршама ұзақ жəне кездейсоқ (жалған кездейсоқтық) таралулар
болуы тиіс. Бұл жағдай бір текті екі код бір-бірімен үйлесіп
құрамдасқанда ғана корреляцияланады. Кодтар Жердің жасан-
ды серіктері мен қабылдағыштарда синхронды жинақталады.
Жердің жасанды серіктерінен жіберілген кодтар жергілікті жердің
уақытына қатысты алғанда қабылдағышқа кешігіп келгенімен
олар жүріп өткен қашықтыққа тепе тең болады. Сондықтан кел-
ген жəне жергілікті кодтар корреляцияланбайды. Жердің жасанды
серігінің қабылдағыштан қашықтығы табылған сигналды Жердің
жасанды серігінен қабылдап оны күшті корреляциялауға дейінгі
аралықта жергілікті кодтың кешігуі арқылы есептеледі.
Фазалық əдіспен тасмалдаушы толқындарды пайдалана
отырып біршама нақты өлшемдер жүргізіледі. Қашықтықты
өлшеудің бұл əдісі фазаның синусойдальды ауытқуының уақыт-
қа пропорционал өзгеретініне негізделген. Сондықтан Жер
дің
жасанды серігінен қабылданған сигналдың фазалары қа
был
-
дағышта өңделген сигнал фазаларынан екі нысанның арақа-
шық
тығына пропорционал шамада айырмашылық жасайды.
Өлшеу
дің фазалық əдісін пайдаланғанда шешуді қажет ете-
тін күрделі мəселелер туындауы мүмкін. Жердің жасанды сері-
гінен қабылдағышқа дейінгі жолда арақашықтықтың бір толқын
ұзындығына өзгеруі толқындар фазаларының өзгеруіне сəй
кес
келеді. Сондықтан келіп түскен жəне жергілікті фаза айыр ма шы-
лықтары өлшеу нəтижелерін бірқатар бүтін сандар циклдарынан
жəне олардың бөлшектенген бөліктерінен тұруы тиіс. Өйткені
өлшеу барысында тек бөлшек сандар тіркеледі. Бұл арақашықтық
толқынырының ұзындығы 19 см болғанда, ұшу биіктігі одан артық
болған жағдайда тек осы өлшем шегінде ғана тіркейді. Жердің
жасанды серігінің ұшу биіктігін ескере отырып өлшенетін сызық
100 000 000 астам мұндай қиындыға сəйкес келуі тиіс
болғанымен, бірақ олардың саны белгісіз. Есеп бірден шешіле
қоймайтындықтан оны шешу үшін қосымша басқа амалдарды
қарастыру қажет.
Жердің жасанды серіктіктерімен позициялау барысында коор-
динаттар автоматты жəне дифференциальды режимде анықтайды.
Автономды режим бақылаушы бір қабылдағышпен жүмыс
істеуді жəне өзінің орналасқан орынын басқа өлшеулерден
43
тəуелсіз анықтауды ұсынады. Орналасқан орын кеңістіктік
сызықтық белгілеу арқылы анықталады. Қашықтық кодтық
əдіспен өлшенеді. Белгілеудің геометриялық мəнін төменде
көрсетілген жағдайлар анықтайды. Егер анықтайтын бірқатар
қосындардан Жердің үш жасанды серігіне дейінгі ара-қашықтық
өлшенсе жəне олардан орталық ретінде осы радиустардан үш
сфера тұрғызса олар іздейтін нүктеде түйіседі [1.5-сурет].
Үш координатты (X, Y, Z) анықтау үшін үш сфераны пайда-
лану қажет. Бұл орналасқан орынды үш өлшемде анықтау (3D)
жағдайы деп аталады. Бірақ кеңістіктік сызықтық белгілеуде
сфераның біреуі жердікі болуы мүмкін. Онда бақылау қосыны
арқылы өтетін жер сферасындағы тек екі координат ендік пен
бойлық анықталады. Бұл орналасқан орынды анықтаудың екі
деңгейлі жағдайына (2D) жатады.
Іс жүзіндегі қашықтықты емес, жалған қашықтықтың
бұрмаланған мəнін өлшейді. Жалған қашықтық нақты қашық-
тықтан жердің жасанды серігі мен қабылдағыштың уақыт
шкаласынан ауытқуына тепе-тең болуымен ажыратылады.
Жердің əр түрлі жасанды серіктерінен сигнал қабылдайтын
қабылдағыштың барлық арналарынан есептеу бір мезетте
жүргізілсе, онда кез- келген Жердің жасанды серіктерінен жалған
қашықтықтың нақты қашықтықтан айырмашылығы бірдей бо-
лады. Бұл айырмашылықтар орналасқан орынды анықтаудың
қосымша белгісіз теңдеулеріні енгізгеннен кейін өзгеруі мүмкін.
1.5 сурет. Анықтайтын М нүктесінде түйісетін радиустары
R
1
, R
2
, R
3
болатын үш сфера арқылы кеңістіктік белгілеу
