№№5-12(95-102), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 2015 ISSN 2307-017X
Ġylymi zertteuler a̋lemì – Mir naučnyh issledovanij – World
of scientific research
___________________________________________________________________
104
есе кемиді. Тез еріген тұздар ӛсімдіктің жасыл бӛлігінде жинақталып, фотосинтез
процесін әлсіретеді. Ақырында ӛсімдік дамудан қалады;
- Сортаңдалу әсерінен ӛсімдік анатомиясында күрделі ӛзгерістер болады.
Тамыр қуысы тарылады, қабыршақ қабырғалары қалыңдайды, нәтижесінде ӛсімдік
қурайды.
Топырақтың сортаңдалуымен, сорлауымен күрес, сор топырақтарды жақсарту
халық шаруашылығының күрделі де маңызды мәселесі болып табылады. Топырақ
құнарлылығы тек табиғи қасиеттеріне емес, оны ӛңдеу сипатына да байланысты.
Табиғи құнарлылық топырақтан жаратылыс қасиеттеріне байланысты. Тиімді
құнарлылық табиғи құнарлылық бӛлігі, ол мәдени ӛсімдік түсімі түрінде анықталды.
Тиімі құнарлылық тыңайтқыш қолдануға, топырақты ұтымды ӛңдеуге және т.б.
шараларға сәйкес ұлғаяды. Осылайша жасанды тиімді құнарлылық жасалады.
Жасанды тиімді қҧнарлылық.Ғылым мен ауылшаруашылығындағы тәжірибе
дамыған сайын жасанды құнарлылық арта түседі. Тиімді құнарлылық адамзат
қоғамының дауына, ӛндіріс күштері мен ӛндірістік қатынастардың дамуына
байланысты.
Мұндай тәжірибелер басқа да ӛсімдіктер мен олардың тіршілігіндегі басқа да
факторларға қатысты жасалып отырған. Барлығында да берілен фактордың оңтайлы
құрамына сәйкес ең кӛп ӛнім алған да, бұл фактордың мӛшерін әрі қарай кӛбейткен
сайын ӛнім жинау тӛмендей берген. Тәжірибе нәтижесін ӛндіріске енгізіп, кейбір
зерттеушілер жаңсақ пікірге: топырақты ӛңдеп пайдаланған сайын топырақ
құнарлығы топыраққа салынған еңбек пен қаржыны ақтамай, бірте-бірте азая береді.
Осы қорытыдыдан қате тұжырымдар жасалған.
Адам топырақты тҥзуші ретінде. Ғалымдардың деректері бойынша
топырақты құраушы, оның қалыптасуына қатысушы барлық факторлар ішінде,
топырақ түзілуін мақсатқа сай ӛзгертуге қабілетті тек адамзат қоғамы ғана. Адамның
табиғатты ӛзгерту процесі топыраққа тарайды. Бұл адамзат дамуның деңгейіне
байланысты.
Жер ӛңдеп, егіншілік басталғаннан бері орман аймағын ӛңдеу үшін от қою
қолданды. Бұл кезде орман ӛртеніп, босаған жерлерге егін егілді. Жер тозған соң
оны тастап, жаңа орман алқабы ӛртеліп, жаңа жерлерге егін егілген. Егіншіліктіңең
ежелгі жүйесі – тыңайған жерді қолдану. Бұл жүйе падаланылған жер учаскелері
тозған соң ұзақ уақытқа егімей бос қалдырады, ал тыңайтылған жерлер аз уақыттан
соң қайта егіліп пайдаланылады.
Бірте-бірте бос жерлер саны азайып, егіс аралық үзіліс уақыты азаяды (1 жыл).
Осылайша жерді пар айдап, пайдалану екі және үш ауыспалы егіс қолданылады.
Бірақ жерді бұлай күштеп пайдалану, тыңайтыш қоспау, агротехниканы тӛмен
деңгейде қолдану түсімді нашарлатып, ӛнім сапасын азайтты.
Қазіргі егіншілік жүйесі топырақ құнарлылығын қолдауға, арттыруға
бағытталған. Осы мақсатта топыраққа түрлі тыңайтқыш қосады, қышқыл топырақты
әктейді, ӛңдеу процесін механикаландырады, егін егу айналымын ғылыми тұрғыдан
негіздейді, топырақты азотқа байыту үшін ауыспалы бұршақ тұқымдас шӛп егуді
қолданады.
Топырақ георафиясы және егіншілік. Егіншілік те ерекше географиялық
жағдайда жүзеге асады. Топырақ түзуші факторлардың ӛзара әрекеттесуі әсерінен
пайда болады. Осы ӛзара әрекеттесудің бұзылуы тың жерлердің мәдени жерлерге
айналуы қалыптасқан топырақ режимін күрт бұзып, оның қасиеттерін ӛзгертеді.
Сондықтан егіншілік жүйесі түрлі табиғи жағдайда пайдалы шаралар, басқа
жағдайларда қолдануға келмейді. Ғалымдар шӛп егумен қатар жүргізілетін егіншілік
№№5-12(95-102), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 2015 ISSN 2307-017X
Ġylymi zertteuler a̋lemì – Mir naučnyh issledovanij – World of scientific research
___________________________________________________________________
105
әдісін ұсынды, топырақтың құрылымы мен азот құрамын қалпына келтіру үшін
топыраққа шӛп түрлерін егеді.
Егіншілікті шӛп ӛсірумен қатарластыру тек қара емес, топырақты орталыққа
пайдалы екені дәлелденуі кейбір аймақтарда егіншілік сирек тұстарда қолданылады.
Тайга орманы аймағының оңтүстік жартысы егіншлікке пайдалы, түгелге жақын
жыртылған.
Егіншіліктің ең кӛп тараған жері орманды далалық және далалық аймақтар.
Құрғақ дала мен далаларда егіншілік ауданы тағы да қысқарады. Бұл жерде
таңдаулы тұстарда егіліп, жайылымдық мал шаруашылығы дамыған. Егіншіліктің
таралуы топырақ табиғи жағдайға ғана емес, оның мамандандандырылуына
байланысты
орманды дала, кейде құрғақ дала аймағында дәнді дақылдар ӛсіріледі.
Мақта егіншілігі Орта Азияның сұр топырақты жерлерінде дамыған. Кендір
дақылын ӛсіру – шым топырақты күлді топырақты жерлерде дамыған.
Топырақты ӛңдеу, мелиорация, тыңайтқыш қосу және т.б. шаралар
географиялық
жағдайларды ескеріп, жоспарлануы және жүзеге асырылады.
Қорытынды. Топырақтың адам ӛмірі үшін пайдасы ӛте ерекше. Топырақсыз
адам ӛмір сүру мүмкін емес және де оның құнарлылығына да аса берген жӛн.
Топырақ құнарлы болса, ӛсімдік ӛсіп, ӛнімді ӛте кӛп ӛлшерде береді. Ал
топырақтың
құнарлығы аз болса, ӛсімдік ауырып, одан алынатын түсім де азаяды.
Топырақтың құрамында тыңайтқыштың үш түрі болады. Органикалық,
минералды және бактериялық тыңайтқыштар. Оларды кез келген жерге
пайдаланбай, топырақта қай түрі жетіспесе, соны пайдаланған жӛн. Мұның кӛп
пайдасы бар. Топырақ құнарлығы деп оның табиғи және мәдени ӛсімдіктердің
қалыпты ӛсуі мен дамуын қамтамассыз ету қабілетін айтады. Әр табиғат зонасында
топырақтың құнарлығы әр түрлі.
Қара топырақ – ең құнарлы топырақ. Ол орман және орманды дала зонасында
орналасқан. Топырақтың құрамы сол жердің табиғатына, яғни, ӛсімдіктің, жан-
жануарлар дүниесіне, күннің түсуіне тікелей байланысты. Топырақтың құрамында
қара шірік кӛп болса, ол құнарлы топырақ болып саналады.
Әдебиеттер
1 Дурасов А. М., Тазабеков Т. Т. Почвы Казахстана.
2 Құспанов М. Топырақ, ӛсімдік, тыңайтқыш.
3 Димо Н. А. Шӛлейт облыстарда.
4 Каинский Н. А. Топырақ, оның қасиеттері және тіршілік.
5 Интернет материалдары.
