Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

Біздің   ойымызша,   егер   әліпби   ауыстырудағы   бір   мақсат
түпнұсқа принципімен алынған орыс алфавитінің әріптерін әліпби
құрамынан   алу   болса   және   оларды   латын   әріптерімен   беру
мүмкіндігі  болмаса   немесе  аз болса,   қосар  әріп,  диакритикалық
таңбалармен   бейнелеудің   қажеттілігі   жоқ.   Сондықтан  f,   v,  h
әріптерін өз қызметінде жұмсап, ал [х], [һ] дыбыстарын һ әрпімен,
<ц>-с,   <ч>-ш,  <щ>-шш  әріптерімен   беру   керек   деп   санаймыз.
Өйткені   қазіргі   қазақ   тілінің   артикуляциялақ   базасы   босаң,
жуысыңқы дауыссыздарды айтуға икемделді (тепсе, ақша, абай).
Әрі   тілдің   болашақтағы   дамуы   ұяң,  үнді   дыбыстардың
басымдығымен   сипатталуы   мүмкін.   Сондықтан,   мысалы,  qyqaіa
[қыйқайа],   qaqarman  [қақарман],   jiqaz  [жыйқаз],   uqlew  [уқлеу],
poto  [пото], pilolog  [пыйлолог], pilm  [пійлм]  деп, <ф>, <в>, <һ>
дыбыстарын тұйық дыбыстағаннан босаң, жуысыңқы айту сөздің
естілімін жағымды етеді деп ойлаймыз. Осыған орай, <ц>, <ч>,
<щ> дыбыстарын босаң айту сөз мағынасына әсер етпейтіндіктен
s, c  әріптерімен таңбалау орынды көрінеді:  sіrk,  sement, sellofan,
sentnter, sіfr, carlston, cempіon.
Қазақ тілінің өзіне тән дыбыстары қалай таңбаланады?
Дауыстыларды   диакритикамен:  <ә>  фонемасын  ä/ă  таңба-
ларының,  <ө>  фонемасын  ц/ŏ  әріптерінің бірімен,  <ұ>  дыбы-
сын ŭ, <ү> дыбысын ь әрпімен, <ы> дыбысын э, <і> дыбысын
і әрпімен беру немесе дәйекше арқылы белгілеуге болады.
Сонда   қазақ   тілі   дауыстылары   үшін   (егер   дәйекше   қолда-
нылмаса) латын жазуының мына таңбалары лайық: -a, <ә>-
ă, <ы> – э, <і> – і, <ұ> – ŭ, <ү> – ь,  – o, <ө> – ц, <е> – е.
Дауыссыздардан
 <қ> 
фонемасының   бірнеше   таңбасы
ұсынылып жүр:  Qq,  Кк, Í í  әріптері,  ал  <к>  фонемасы үшін  Кк
және  Сс  таңбалары   тең   ұсынылып   жүр.  Егер   бір   инвари-ант
фонеманың жазуда таңбаланатын варианттары өзара ұқсас әріппен
берілуі   керек   деген   әліпби   теориясына   салсақ,   онда   жуан
дауыссызды  <қ>-к,  ал   жіңішке   дауыссызды  <к>-í  деп   таңбалау
дұрыстыққа әкеледі. Ал егер қабылданған әліпбиде сол дауысты
беруге   сәйкес   келетін   әріп   таңбасы   (мұнда,   мысалы   Qq   –   әрпі)
болса,  онда әліпби мүмкіндігін пайдалану дұрыс деп танылады.
Біздің ойымызша, <қ> фонемасы үшін басы артық диакритикалық
таңбадан   гөрі,  q  әрпін   қолдану   тиімді.   Ал  <к>  фонемасына  к
таңбасы   бар,  <ң>  фонемасын   ŋ   әрпімен,  <ш>  өзге   түркі
әліпбилеріне сай ş әрпімен таңбалаймыз.
Енді  бір
пікір  “орыс  жазуындағы  я, ю әріптері  а, у
фонемаларының   жіңішке   варианттарын   таңбалайды.
Сондықтан қазақ жазуындағы бұл әріптер өз қызметінде тұрған
жоқ,   әрі   са-уат   ашу   ісінде,   тасымал   жасауда,   буын   жігін
үйретуде   қиындық   тудыратын   таңбалар   болып   отыр.   Кейбір
сөздердің жазылуын жаттап алуға тура келеді (қояйын, аяйын)”
дегенге   саяды.   Бірақ  я,   ю  әріптері   қазақтың   төл   сөздерінің
дыбысталуына   кері   әсерін  тигізгені   туралы   мәлімет   болған
емес. Бастауыш сыныпта бұл әріптерді <й> мен <а>-ның, <й>-
мен <у>-дың қосындысы деп оқытады (тек и мен у-дың дыбыс
құрамын  дұрыс   бермейді).   Дегенмен  я,  ю,  л  әріптерінің   қос
дыбыс   мәнін   беруі   сөздің   буын   құрамын   белгілеуге   зиянын
тигізіп   келді   десе   де,   жазу   үнемділігі   үшін   едәуір   жеңілдік
еткенін мойындау керек. Ендігі жазуда, мы-салы, аю, сою, қию
сөздері  ajuw, sojuw, qэjuw  деп, 2-3 әріпті, не-месе компьютер
тетігін артық басатын боламыз. Әйтпесе, ру, су, аю, қию сөздері
екі, үш әріппен жазылса да ұ-рұу, сұу, а-йұу, қы-йұу деп, 4:3, 4:5
дыбыспен айтылып, екі буыннан құралады деп үйрету ауызша
тіл мен жазба тілдің айырмашылығын көрсетер еді.
У, u қосар дыбыс таңбаларын қалай беруге болады?
Қазіргі   графикамыздағы   қосар   дыбыс   таңбасын   беретін  у,  u
таңбалары 30жж. проф. Қ. Жұбановтың ұсынуымен, кейін 1952ж.
проф.   М.   Балақаевтің   қолдауымен   әліпбиге   енгені   белгілі.   Қ.
Жұбановтың “Қосар ма, дара ма?” деген мақаласында “уу, үу, ұ, ү,
у  әріптерімізбен   таңбалап   жүрген   түрлі   дыбыстардың   бәрі  де
жалғыз у мен көрсететін жерлері болушы еді. …Бұл үлкен шатақ
еді.  Осы  шатақтан  құтылмақ  болғандағы қарманғаны  әлгі қосар
әріптер болады. Бірақ шатақтан құтқару орнына әлгі қосар әріптер
одан   әрі   қосарлана,   шатақты   шиеленістіре   түсті”   деген   жолдар
бар.   Қосар   әріпті   жақтаушыларға   қарсы   Қ.Жұбанов   бір-неше
дәлелдер   келтіреді.   Мысалы,   егер   қосар   әріптің   соңғысы
дауыссыз, сондықтан одан кейін дауысты дыбыстар келеді де-
генге таулы, қойлы, шідерті, қайсы, анаусы сөздерінде өзгеріп
жалғанып тұр, у, й дыбыстары о бастан қосар, себебі су – суғ,
бу – буғ, тій – тег, би – бег болған дегенге бұл дәлел емес,
себебі  сариғ  –  сары,  тірік  –  тірі,  торық  –  торы  болып   қосар
дыбыстардың   біреуі   түсіп   қалады   екен   деп   қосар   әріп   іздеп
отырған   жоқпыз  дейді.   Ғалым  өзі   өмір  сүрген   кезеңдегі   оқушы
қатесінің көбі  ый,  ій  әріптері болып отыр дейді (Бір қызығы екі
дыбыстың орнына бір таңба жазатын қазіргі жазуымызда да осы
әріптердің емлесі қиындық тудыратынын айтады ғалымдар).
300
301