ОНОМАСТИКА
74
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
б.]. Бұл лексемадағы
мар түбірінің қазақ тіліндегі Сайрам төңірегінде
орналасқан
Мәртөбе археонимі құрамында болуы да кездейсоқтық
емес деп есептейміз. Ал Саңлақ типтес шатқал атауындағы
сан иран,
әзірбайжан-парсы тілдеріндегі
санг «тас» мағынасымен байланысады
да, қазақ тілінің –
лақ аффиксімен бірігіп, «тасты» дегенді білдіріп,
«тастақ» атауының мағыналық баламасы болады. Э.М.Мурзаевтың
пайымдауынша, өз кезегінде парсы, иран-әзірбайжан тілдеріндегі
санг компоненті қазақ тіліндегі
сеңгір «биік құз», «терең шатқал»
т.б. мағыналарымен ұштасып жатыр [8, 495 б.].
Бұл атауды қазақ
тіліндегі
саңлау сөзінен номинацияланған атау деп «жеңілдеу» жолын
қарастыруға да болар еді.
Ойымызды қысқаша қорытар болсақ, қазақ топонимиялық
жүйесінде иран (парсы) тектес элементтердің ерте кезден орын
алғандығын, бірақ бірден байқала бермейтін, дегенмен, өзіндік із
қалдырған, жеке қабат құрайтындығын және өте көне субстратты
төменгі қабатына жататындығын айту керек.
Ортағасырлық топонимиядағы араб-түркі қостілділік үдерісі.
Араб халифатының VІІІ-ІХ ғғ. Орта Азия мен ерте кездегі Қазақстан
жерінде жүргізген экспансиялық саясатының нәтижесінде бүкіл
жергілікті идеологияның, мәдениеттің, жазу мен тілдің әрі қарай даму
барысына орасан зор ықпал етуі жаңа мемлекеттік дін – исламның
орнығуымен байланысты болды. «Вытеснялась древнетюркская
письменность, а в тюркскую лексику входили арабские слова» [9], араб
графикасына негізделген жаңа түркі жазуы қалыптаса бастады. Бұл
факторлар міндетті түрде жергілікті ономастиконға да зор ықпал етті:
антропонимиялық жүйеде сан жағынан аса ауқымды арабтектес қабат
пайда болып, есімдер репертуары айтарлықтай өзгеріске ұшырады,
топонимиялық қолданысқа арабтілді географиялық терминология
көптеп еніп, түркітектес атаулар жаппай араб тіліне қарай калькалана
бастады.
Бұндай исламдану үдерісі қазақ тілінде және оның ономастикалық
жүйесінде кейінгі тарихи дәуірлерде күшейе түспесе, өз қарқынын
бір сәтке бәсеңдеткен емес.
Алайда Орта Азиядағы араб тілінен енген топонимдерге қатысты
зерттеуші А.И.Хромов «араб қабаты», «араб элементі бар топонимдік
қабат» деп айту жаңсақтық деп есептейді. Яғни құрамында арабтілді
элементтер бар иран, түркі атауларын арабтекті топонимдік қабат-
қа жатқызу топонимдік деңгей мен апеллятивтік деңгейлерді
аралыстырып, шатастыру деп есептейді [10, 191-198 бб.].
Бірақ байқауымызша, тіліміздің және өзге түркі тілдерінің
лексикалық қорында араб тілді лексиканың салмақ үлесі айтарлықтай
деуге болады, ал ол өз кезегінде міндетті түрде топонимиялық сала,
географиялық номенклатурада көрініс тауып отырады. Сондықтан
зерттеуші қандай да бір топонимдік атаудың араб тіліне жататындығын
дәйектегенде ізденіс барысында сырттан долбарлай салмай,
ОНОМАСТИКА
75
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
қателеспеуге тырысуы керек. Сөйтіп апеллятив этимологиясынан
гөрі онимдену процесі қай тілдің негізінде өткендігі маңызды болып,
есепке алынуы керек.
Орта ғасыр кезеңінде және қазір де Қазақстанның өзге
аймақтарымен салыстырғанда пайыздық тұрғыдан алғанда оның
оңтүстік өңірлері топонимиялық жүйесінде арабтілді атаулар мен
топонимдік элементтер басым келетіндігі белгілі.
Араб-түркі немесе түркі-араб, түркі-соғды қостілділік жағдайындағы
орта ғасырдағы Қазақстанның топонимдік жүйесінің ерекшелігі
– олардың түрлі жазба көздерінде екі-үш нұсқада қолданылуы.
Көптеген жағдайда тікелей калькалау тәсілі немесе тұтас топонимнің
аударылып алынуы немесе оның бір бөлшегінің калькалануы және
атаулардың қатар екі тілде де қолданылуы тән еді.
Сол кез топонимиясындағы түркі-араб варианттарының қатар
қолданылуын
Отырар – Фараб, Сайрам – Испиджаб сынды мысал-
дардан байқауға болады. М. Қашғаридің сөздігінде Сайрам өзенінің
жергілікті атауы ретінде көрсетіліп, семантикасы «суы таяз, табаны
тасты өзен немесе өзен сағасы» деп берілген. Зерттеуші В.Махпиров
Казакевичтің ізімен «сайр, сарьем в тюрко-монгольских языках
означает «сухое русло водного потока, иногда мелкое место в реке»,
- дейді [11, 101 б.]. Испиджаб араб тілінде «сухое и каменистое
пространство между двух рек», калька с тюркского
Сайрам. Кроме
того арабская калька с тюрко-иранского
Орунгкент «белый город» -
Мадинат-ул-Байза, где мадина «город», байза «белый» [4, 35-46 бб.].
Сонымен қатар арабтектес жер-су атауларына түркі-қазақ тіліндегі
Артықата археонимінің тарихи атауының Аркук көнетүркі нұсқасын,
ал қазіргі қазақ тіліндегі
Бұзықтөбе атауының тарихи көздердегі
өзге бірнеше атауын келтіруге болады:
Оксус – екінші түркі атауын,
Весидж – араб атауын, Зернух – иран атауын жатқызуға болады.
Осы мысалдар қатарына жататын араб тіліндегі рабат «қала маңы»,
«пригород» сәулет термині жеке де көптеген топоним, ойконимдер
құрамында да күні бүгінге дейін еліміздің топонимдік жүйесінде
ішінара кездеседі.
Сырдария өзенінің араб тіліндегі нұсқасы
Сейхун ортағасырлық
көздерде Солтүстік Мысыр еліндегі
Сейхана өзен атауымен үндес
аталған деуге болады [11, 101]. Сондай-ақ
Күйік Хасар археонимінің
құрамындағы
хасар лексемасы «бекініс» сөзі де араб тілінен
енгендігінің куәсі.
Ерекше көңіл аударатын жайт, ол қандай да бір нысананың бірнеше
атауын тіркеген, қатар қолданыста болған атаулардың тарихи
дереккөздер бойынша қай атау бұрынырақ пайда болғандығы туралы
хронологиялық тұрғыдан нақты шектеудің, кесімді пікір айтудың өзі
қиын.
Себебі көп жағдайда топонимнің пайда болу, тіркелу, оның қол-
данысқа, айналымға ену уақыты сәйкес келе бермейтіндігін еске-
Достарыңызбен бөлісу: |
