«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015 тіл және қОҒам №4 (42) / 2015 альманах

АУДАРМА ЖӘНЕ ТЕРМИНОЛОГИЯ
54
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
Кейбір жағдайларда жарияланған дереккөздердегі анықтамалардан 
өзгешелеу  етіп  беру  немесе  осы  кезге  дейін  ешбір  анықтамасы 
берілмеген  терминді  анықтау  қажеттілігі  туындайды.  Мысалы, 
тақырыптық  айдар-  құжат  тақырыбының  берілуі;  таңба  денотаты- 
таңбамен  белгіленген  нақты  зат,  дерек  немесе  қарым-қатынас  және 
т.б.
Бір  терминнің  қолданыстағы  анықтамасын  өзге  терминдерден 
тәуелсіз жағдайда нақтылауға тырысуда абай болған жөн; бір жағынан 
жақсартудың  нәтижесі  екінші  жағынан  күрт  төмендетуі  мүмкін, 
осының  әсерінен  терминологияның  бүкіл  семантикалық  жүйесі 
бұрмаланады. Сондықтан белгілі анықтамаларды сәл ғана өзгертудің 
өзі,  сол  сияқты  осы  кезге  дейін  анықталмаған  терминдерді  анықтау
 
белгілі  бір  салалық  анықтамалардың  тұтас  жүйесін  ескере  отырып, 
аса ыждағаттылықпен жүргізілуі тиіс. 
Қазақ тіл білімінде ғылыми-теориялық бірқатар зерттеу еңбектері 
жарық көргенімен, әдістемелік жағынан басшылыққа алуға болатын, 
терминологияның  практикалық  жұмыстарын  жүргізуге  арналған 
еңбектер әлі де аз деуге болады. Тілші-терминолог ғалымдардың бұл 
мәселеге назар аударып, аталған олқылықтың орнын толтыру қажеттігі 
жөнінде түрлі сала мамандары тарапынан сан мәрте мәселе көтерілді, 
сын пікірлер де айтылды. Мемтерминком жұмысын үйлестіруде, өзге 
де  терминологиялық  жұмыстарға  араласу  барысында  басшылыққа 
алатын ғылыми-әдістемелік құралдардың аса қажет екендігіне өзіміз 
де  сан  мәрте  көз  жеткіздік.  Сондықтан  да  аталған  олқылықтың 
орнын  толтыруға  септігімізді  тигізу  міндетіміз  деп  санай  отырып, 
терминологиялық  жұмыстарды  жүргізуге  қатысы  бар  барлық  сала 
мамандарына, терминдер сөздігін түзушілерге, жалпы термин мәселесі 
қызықтыратын көпшілік қауымға арналған осы еңбек ұсынылып отыр 
[1. 5]. 
Әдебиеттер
1.  Ш.Құрманбайұлы.  Терминқор  қалыптастыру  көздері  мен 
терминжасам тәсілдері. Алматы. 2005 ж.
2. Лингвистическая концепция терминологического банка данных 
машинного фонда русского языка (проект). Под ред. Проф. А.С.Герда. 
Москва. 1989. 
3.  Самбурова  Г.Г.  О  нормативности  как  цели  терминологической 
работы  //  Проблемы  разработки  и  упорядочения  терминологии  в 
академиях наук союзных республик. А., 1983. 
4.  Сифоров  В.И.,  Канделаки  Т.Л.  Методологические  аспекты 
терминологической работы (Из опыта Комитета научно-технической 
работы)  //  Проблемы  разработки  и  упорядочения  терминологии  в 
академиях наук союзных республик. А., 1983.

СӨЗ ТӨРКІНІ
55
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
Т
іліміздегі  барлық  сөздің,  жалқы  есімнің  өз  тарихы,  өз 
этномәдени  мазмұны  бар.  Күнделікті  өмірде  біз  сөзді,  жалқы 
есімді  қолданғанда,  кәдімгі  тілдік  таңба  ретінде  қабылдаймыз  да, 
оның  тарихын,  этимологиясын  елеп-ескере  бермейміз.  Көптеген 
ғалымдардың  жалқы  есімді  «жай  ғана  таңба»  деп  бағалауы, 
кумулятивтік  қабілетіне  назар  аудармауы,  осы  ажыратушы,  бағыт-
бағдар беруші қызметіне қарап айтылған пікірлер болып табылады. 
  Жаратылысынан  уәжденбеген  сөз  немесе  атау  болмайды.  Тек 
кейбір  атаулардың  уәжі(мотиві),  аталу  себебі  (этиологиясы)  уақыт 
өту  барысында  көмескіленіп,  өшіп  кетеді.  Ал  ол  мағына  уәжге,  уәж 
атау  берілген  нысанның  ерекше  бір  белгісін  анықтауға  алып  келеді. 
Ендеше  сөздің  этимологиясын  іздеу,  сайып  келгенде,  дүниедегі  зат 
пен  құбылысты  зерттеу  болып  шығады.  Бұл  жағынан  келгенде,  тіл 
біліміндегі «Сөздер мен заттар» мектебінің ұстанған бағыттары дұрыс 
екенін мойындамасқа болмайды. 
Жекелеген  бір  атау  археологиялық  қазбадан  табылған  сирек 
экспонат,  артефакт  болып  есептелетіндіктен,  жер-су  аттары  аялап 
Кейбір 
макротопонимдердің 
этимологиялары
Бердібек БИЯРОВ
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ 
қауымдастырылған профессоры, 
филология ғылымдарының кандидаты

СӨЗ ТӨРКІНІ
56
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
сақтауды  қажет  етеді.  Топонимдерді  реттеу  барысында,  атауларды 
ауыстыру  кезінде  тарихи  топонимдерге  ерекше  мән  беру  керектігі 
осыдан  келіп  шығады.  Байырғы  атаулардың  құндылығы  да  сонда, 
оларды  қандай  атақты  адамның  атына,  қандай  әдемі  сөзге  де 
айырбастауға болмайды.
Мақаламызда 
әртүрлі 
пікірлер 
туғызып 
жүрген 
кейбір 
макротопонимдердің  этимологияларына  қысқаша  шолу  жасауды 
мақсат еттік.
АЛТАЙ  -  таулы  қырат,  Шығыс  Қазақстан  облысы.  Түркілердің 
атамекені  болған  көне  Алтай  қазір  Орыс  Алтайы,  Моңғол  Алтайы, 
Қазақ  Алтайы  деп  бөлініп  кеткен.  Алтайдың  үштен  бірі  ғана 
Қазақстанның  үлесінде.  Қазақ  Алтайы  өз  ішінде  Өр  Алтай,  Кенді 
Алтай  болып  Ертіс  өзені  арқылы  екіге  бөлінеді.  Оларды  Қалба 
жотасы  жалғастырып  тұр.  Алтай  оронимі  (тау  аты)  туралы  көптеген 
пікір  бар.  Мәселен,  В.В.Радлов 
ал  (биік)+тайга  (орманды  тау) 
деген  сөздерден  шығарса,  Э.М.Мурзаев,  В.А.Никоновтар  «ала  тау» 
мағынасымен  байланыстырады.  М.Рясянен 
ал+той  «алып  тау»  десе, 
Е.Жанпейісов 
ал сөзі «үздіксіз, тізбектелген» мағынасын береді дейді. 
Ғалымдардың көпшілігі бұл атаудың негізінде 
алтын сөзінің жатқанын 
мойындайды (Б.Я.Владимирцов, Э.В.Севортян, Г.Дерфер, Г.Рамстедт, 
Г.Вамбери, А.Щербак, А.Әбдірахманов, Ғ.Қоңқашпаев, Т.Жанұзақов, 
т.б.).  Оның  ішінде  Ғ.Қоңқашпаевтың  келтірген  дерегі  дұрыс  деп 
есептейміз. Моңғ. 
алт (алтын)+тай (туынды сын есім жұрнағы), сонда 
Алттай>Алтай «алтынды» болып шығады. Біздің қосарымыз академик 
В.В.Бартольдтың «Алтай оронимі кейін шыққан тәрізді» деген пікіріне 
сүйеніп, Алтай атауының көне түркі тілінен монғол тіліне аударылған 
атау  екенін  ескерту.  Өйткені,  Орхон  жазбаларында  Алтын  йыш 
(732-735жж.),  Қытайдың  «Таншу»  жылнамасында  Алтынтағ  (647ж), 
Моңғолдың  «Құпия  шежіресінде»  Алтынтау  (XIII  ғасырдан  бері) 
түрінде  көрсетіледі  де,  Алтай  атауы  кездеспейді.  Түркілік  атауды 
монғолдар жаулап алғаннан кейін, өз тілдеріне аударып атаған тәрізді. 
Ал  мағынасы  сақталып  қалған.  Жаулап,  отарлап  алған  елдердің  тілі 
келмегендіктен,  немесе  әдейі  саясатпен  жер-су  аттарын  өзгертуі 
тарихта бар оқиға.
АРЫС  –  Оңтүстік  Қазақстандағы  өзен. 
Арыс  гидронимін 
С.П.Толстов,  А.Н.Бернштам  көне 
арси  этнонимімен  салыстырады. 
В.Н.  Попова  атаудың  бірінші  сыңары  үндіевропа  тіліндегі 
ар  «су», 
«өзен» мағынасын беретін сөз дейді де, екінші сыңары 
ас «су», «өзен» 
мәніндегі  кең  тараған  гидроформант  дейді  [1;  66].  Ә.  Байбатша 
арыс 
сақ  тайпаларының  бірінің  аты  екенін  айтады  [2;  42].  Б.А.  Байтанаев 
ортағасырда  осы  өзен  бойында  салынған 
Арсубаникет  қаласының 
атындағы 
ас сыңары түрк. су болып калькаланатынын айтады (ар+су). 
Сонымен бірге XIV-XVI ғасырларда Арсубаникет 
Қарасман (Қараспан) 
аталғанын және А.М.Щербактың 
Арас, Арсу, Һарас>Карас нұсқалары 
болған деген пікірін келтіреді [1; 66].