міндетті түрде баланың жанында болу шарт емес,
оның қолы жетерлік жерде болу жеткілікті. Ата-ана-
ның балаға бөлетін уақытының саны емес, сапасы
маңызды;
мақтау-мадақтауда, көтермелеуде, құшақтасуда
сараңдық етпеңіз;
ата-анаға өз баласымен дұрыс қатынас құра білу
қажет, бала үшін маңызы бар ересек адамдардың
тарапынан шыққан талаптардың кереғарлығына
жол бермеу қажет. Егер тәрбиелеу және оқыту
талаптары бірыңғай және тұрақты болса, бала
тұрақтылық пен жайлылық сезіміне ие болады,
бала санасында бейберекеттік болмайды. Сонымен
қатар, талап қоярда бірізділік танытыңыз;
балаңыздың жетістіктерін мадақтаңыз, еркелігінің
жетегіне ермеңіз, ұмытпаңыз, бала мінезі өмірінің
алғашқы күндерінен бастап-ақ қалыптасады.
1. Баланың үнемі ересек адаммен тілдесуін ұйымда-
стыру.
2. Баламен іскерлік ынтымақтастық жағдайын жасау,
баланың ойнайтын ойындарына қатысу, баланы
бірлесіп жасайтын әрекеттерге тарту.
3. Іскерлік тілдесу барысында баланы өтініштерін,
тілектерін нақты сөздердің және қарапайым сөй-
лемдердің көмегімен жеткізуге итермелеу. Егер
сіз баланың еркелігіне құлдық ұрмай, оның өз
тілектерін сөзбен жеткізуге итермелей отырып, та-
бандылық танытсаңыз, оң нәтижелерге тезірек қол
жеткізесіз. Бөбек сөйлеуді тілдесу құралы ретінде
белсендірек пайдаланатын болады.
ТІЛДІҢ ДАМУ ҮДЕРІСІН ҚАМШЫЛАУ ҮШІН
ОТБАСЫНДА ҮШ ШАРТ ОРЫНДАЛУЫН
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ МАҢЫЗДЫ:
101
ЕРТЕ ЖАСТАҒЫ БАЛА ТІЛІНІҢ
ДАМУЫНДАҒЫ ОТБАСЫ РӨЛІ
14
АЛАЙДА, ТАЛАПТАРЫҢЫЗ ОРЫНДЫ БОЛСЫН!
Ильва Эллнеби – швециялық маман ұстаздың пайымда-
уынша:
баламен ойнау – оны жаттықтыру;
баланы сөйлеуге итермелеу – талап ету емес;
баламен сөйлесу – нұсқау беру емес
БАЛАҒА БӘРІНЕН ДЕ СІЗДІҢ ЖАНЫНДА БОЛҒАНЫҢЫЗ,
СІЗДІҢ МАХАББАТЫҢЫЗ, ШЫНАЙЫ ЖӘНЕ ОРЫНДЫ
ҚАМҚОРЛЫҒЫҢЫЗ, ОНЫ ҚАБЫЛДАУЫҢЫЗ ЖӘНЕ
МЕЙІРІМІҢІЗ АУАДАЙ ҚАЖЕТ.
102
ЕРТЕ ЖАСТАҒЫ БАЛА ТІЛІНІҢ
ДАМУЫНДАҒЫ ОТБАСЫ РӨЛІ
14
БАЛАҒА СӨЙЛЕП
ҮЙРЕНУДЕ
ҚАЛАЙ КӨМЕКТЕСУГЕ
БОЛАДЫ
15
103
Балаға жаңа затты көрсеткенде оның атауын нақты және
қысқаша етіп айту керек, бала атауын қайталап бере
алмаса да, есінде сақтап қалады. Бұл кезеңнен өтпесе,
баланың мағыналы тілінің дамуы кешеуілдейді.
Осылайша, бала өмірінің алғашқы жылы тілді меңгеру-
дің дайындық кезеңі болып табылады: тілді түсіну дами-
ды, жыл аяғына қарай бөбек қарапайым дауысты және
дауыссыз дыбыстарды, сөз тіркестерін, сөздерді айта
бастайды. Кейбір балалар 8-9 айлығында, ал кейбірі бір
жасқа толғанда, ал тағы бірі одан да кешірек сөйлей
бастайды.
Б
ала тілі іштен жетіліп туылмайды, сондықтан, дүние
есігін ашқан алғашқы күннен бастап, ол адам тілін естіп
өсуі тиіс. Жөргекке орағанда және тамақтандырғанда,
тазалық шараларын жасағанда баламен жұмсақ сөйлесу
керек. Бала өзіне айтылған сөздерді түсінбесе де, әрі
жақын арада мағыналы сөздермен жауап бермесе де, ол
тіл түсінуді ерте бастап кетеді.
Алғашқы дыбыстарды бала 2 айлығында айтады: ересек
адамның сөзіне жауап ретінде алдымен түсініксіз,
күлкімен және аяқ-қолды шапшаң сермеумен сүй-
мелденген дыбыстар. 3 айлығында бала ояу жатқанда
ұзыннан-ұзақ гу-гулеп жататын болады. Бірте-бірте
гу-гулеген дыбыс сазды сипатқа ие бола бастайды,
ал 4 айға таяғанда көмейлік дыбыстар қосылады. 6-7
айлығында сәби «ба», «ма» деп, сөздердің алғашқы
буындарын айта бастайды, тағы бір айдан соң, оларды
бірнеше реттен қайталай бастайды: «ба-ба-ба», «ма-
ма-ма» және т.с.с. Бұл әлі сөздер емес, бірақ олардың
дайындамалары. 9 айлығында бала естіген буындарға
ұқсатып дыбыс шығаратын болады. Бұл жаста ол барын-
ша сөзшең, жекелеген дыбыстармен және буындармен
өзінше ойнаған болады, кейде оларға эмоционалдық
реңк береді. 10 айлығында сәби ересектердің артынан
жекелеген буындарды қайталайды. Бұл уақытта баламен
сөйлескенде ата-анасы баяу сөйлеп, бір және екі буын-
ды сөздерді жиі қайталауы қажет.
104
БАЛАҒА СӨЙЛЕП ҮЙРЕНУДЕ
ҚАЛАЙ КӨМЕКТЕСУГЕ БОЛАДЫ
15
Оған қоса, жекелеген сөздер әзірше анық айтылмайды, әлі
көптеген дыбыстар жоқ. Кейбір балалар «р» және ысылдаған
дыбыстардан басқа ана тіліндегі дыбыстардың басым көпшілі-
гін дұрыс айта алады. 3 жастан асқанда балалар ойыншықтар-
ды, жиһазды, киім-кешекті, ыдыс-аяқты, азық-түлікті, олардың
бірқатар қасиеттерін бір-бірінен ажырата алады және атын
айта алады, сонымен қатар, заттарды пішіні, түсі, көлемі
бойынша іріктеп, топтастыра алады; бала түріне, дәміне, түсіне
қарап, кейбір көкөністерді және жемістерді тани алады және
бір-бірінен ажырата алады; жан-жануарларды, олардың дене
мүшелерін ажырата алады және атап бере алады.
3 жастан кейін баланың сөздік қоры келесілерден тұрады: зат
есімдер, көлік құралдарының (көлік, автобус), көлік бөлшек-
терінің (кабина, басқару тұтқасы, дөңгелек), өсімдіктердің (ағаш,
шөп, гүлдер), жемістердің (алма, алмұрт), көкөністердің (сәбіз,
қызанақ, қияр), үй жануарларының (ит, мысық, тауық) және
олардың төлдерінің атауын білдіреді; етістіктер, әрекеттерді
және өзара қарым-қатынастарды (жуу, кір жуу, емдеу, беру,
көмектесу, аяу және т.б.) білдіреді; сын есімдер, көлемін, түсін,
дәмін (үлкен, қысқа, қызыл, көк, тәтті,
қышқыл) білдіреді; үстеулер (жақын,
алыс, төмен, жоғары, тез, баяу,
қараңғы).
Бір жарым жасқа дейін балалар тілінде сөйлемдер болмай-
ды. Олардың орнына бала сөз-сөйлемді қолданады. Мысалы,
баласы анасынан ойыншық көлігін сұрағанда: «Би-би» дейді.
Мұндай сөз-сөйлемдер жағдайға қарай әртүрлі мәнге ие болуы
мүмкін.
Баланың сөздік қоры әлі де болса шағын – шамамен 10-30 сөз.
Көбінесе, әдеттегі сөздердің орнына ол оңайлатылғандарын
қолданады (тамақ ішудің орнына - «нәм-нәм»).
Екі жасқа толғаннан кейінгі екінші жарты жылдықта бала енді
3-4 сөзден тұратын сөйлемдермен сөйлейді.
Бала сөйлемдермен сөйлейді, бірақ мұндай сөйлемдердегі
сөздер арасында грамматикалық байланыс жоқ: ол жалғаулар-
ды дұрыс пайдаланбайды, зат есімді, етістіктерді және басқа да
сөз таптарын қолданғанда қателер жібереді.
БҰЛ КЕЗЕҢДЕГІ ЕҢ БАСТЫСЫ – АТА-АНА «БАЛА» ТІЛІНЕ
КӨШПЕЙ, БАЛАМЕН СӨЙЛЕСКЕНДЕ «ДҰРЫС» СӨЗДЕР
ҚОЛДАНУЫ ҚАЖЕТ.
105
БАЛАҒА СӨЙЛЕП ҮЙРЕНУДЕ
ҚАЛАЙ КӨМЕКТЕСУГЕ БОЛАДЫ
15
Достарыңызбен бөлісу: |
