К. И. Сэтбаев атындагы Қаз¥ту-нің доценті, техника ғылымдарының кандидаты

5.2 Жалывды ошақтар
Қабатты  ошактарда  көмірдің  өте  майда  бөлшектері  жағылмай 
қапдыққа  жөнелтіледі.  Сондықтан  ондай  отынды  жағу  үшін  тозаң 
түріңце  отынды  жагатын  тәсіп  өңделіп  шыгарылды.  Бұл  тәсіл 
бойынша  көмірдің бөлшегі 
0,1
  мм-ге дейін,  ал антрацит  одан да 
майда  бөлшектерге  ұсақталады.  Осы  ұсақ  бөлшектер  ауа  агынымен 
ілестіріледі де,  ошаққа беріледі.  Олардың жанып біту уақьгты да өте 
аз. Сондықган жылдамдыгы 
10
 м/с жоғары қарай бағытталған агында 
жэне ошақтың жеткілікті биіктігінде көмір тозаңы ұшу  кезінде толық 
жанып 
бітеді.  Осы жану принципі жапыңды немесе камерапы ошақ деп 
аталатын ошақтарда қолданылады.
Мұңда  ұнтақталган  отын  тозаңы  жанаргы  арқылы  ыстық  ауамен 
ошаққа  келіп  түсіп,  газ  немесе  сұйық  отын  секілді  жанады.  (5.3- 
сурет).  Сонымен,  камералы  ошақтар  кез  келген  отын  түрін  жагуга 
мүмкіндік береді, сондыктан да олардың қабатгы ошақгарга қараганда 
үлқен  ерекшелігі  бар.  Екінші  ерекшелігі  -  кез  келген  үлкен  қуатқа 
арналган  ошақ  салу  мүмкіншілігі.  Сондыктан  қазіргі  энергетикада 
камералы ошақтар  негізгі орын алады. Бірақ та шагын ошақта тозаңды 
түрақты жагу айнымалы жүмыс тэртібі қезінде қиыңдайды да, қуаты 
20 
МВт-тан  кіші  ошактарда  бұл  эдіс  қолданбайды.  Отын  диірменді 
күрылғыда  үнтақталып,  ошақ  камерасына  көміртозанды  жанарғы 
арқылы  үрленеді.  Тозаңмен  бірге  үрленетін  және  оны  тасымалдайтын 
ауаны  алгашкы ауа деп атайды.
Қатты отыңцарды  камерада тозаң түрінде  жагу  кезінде үшпа затгар 
қыздырыла  келіп  жалын  ішінде  газтәрізді  отынга  үқсап  жанады  да 
қаггы бөлшеюгерді жану температурасына дейін қыздырып, жалынды 
түрақгандырады.  Алгашқы  ауанын  мөлшері  ұшпа  затгарды  жагуга 
жеткілікгі болу керек.  Оның мөлшері барлық ауа санының  15-25%-на 
тең болады (ұшпа заты аз көмір түрі болса) да, үшпа затгары көп көмір 
үшін  (мысалы,  қоңьф  көмір)  ол  шама  20-55%-га  жету  керек.  Жануга 
қажетті  ауаның  қалган  бөлігі,  (оны  екінші  ауа  деп  атайды)  ошаққа 
бөлек беріліп тозаңмен жану процесі кезінде араласады.
74

5.3. Сурет Қатты отынды тозаң түрінде жагу оттығының сұлбасы.
ОД — отын, ауа.
Тозаң  жақсы  жану  үшін  оны  жоғары  температураға  дейін  қыздыру 
керек,  сонымен  бірге  оны  тасымалдайтын  ауаны  да  қыздыру  қажет 
(апгашқы  ауаны).  Аталган  процесс  тек  қана  ағынга  жалындаган  жану 
өнімдерін араластыру 
аркылы гана жүргізіледі.
Үшпа  заттары  қиын  тұтанатын  қатты  отыңдарды  жагуды 
ұйымдастыру  үшін  ұлутэрізді  (улитка)  жанарғыны  қолданган  жөн 
(5.3-сурет).  Көмір тозаңы алғашкы  ауамен оргалық құбырмен  бөлгіш 
арқылы жұқа дөңгелек сақина түрінде ошақка келіп түседі.  Екінші ауа 
ұлуда  айналдырылып  ошаққа  түскенде  қуатты  турбулентті  жалын 
пайда  болып,  жану  өнімдерін  жанарғыньщ түбіне  сора бастайды.  Бұл 
процесс  огьш  мен  бірінші  ауа  қоспасьш  тез  қыздырып,  жалынды 
тұрақтандырады.  Екінші  ауа  тұганған  тозаңмен 
жоғары  дэрежелі 
турбулентгіктің әсерінен  қарқынды  араласады.  Ең ірі деген тозаңньщ 
өзі ұшу кезінде ошақ көлеміңде жанып бітеді.
Көмір тозаңын жалындагып жаққан кезде ошақ көлемінде отынның 
өте  аз қоры болады -  он килограммнан аспайды.  Бұл  жальпідап жану 
процесі  отын  және  ауа  мөлшерлеріне  байланысы  сезімтал  болып, 
ошақ  өнімділігін  тез  арада  өзгертуте  мүмкіндік  береді.  Бірақ  та 
аталган  жағдай  ошақгы  тозаңмен  үздіксіз  сенімді  түрде  қамтамасыз 
ету талабын қояды, себебі қас ағымдык үзіліс жалынның өшуіне алып 
келіп,  тозаң  қайта  берілген  кезде  ошақта  жарылыс  қаупін  тугызады. 
Сондықтан  тозаңды  жанарғылардың  ошаққа  бір  емес,  параллель 
жұмыс істейтін бірнешеуін орнапастырады.
Отынды  тозаң  түрінде  жаққан  кезде  жалынньщ  жанарғыға  жақын 
өзегінде  өте  жогары  темпераіуралар  қагтыптасады  (1400-1500°С), 
соңцықган  онда  отынның  күлі  сұйылып,  қамыр  сияқты  затқа
75

айналады.  Ол  заттың  ошақ  қабырғасына  жабысып,  онда  шлак 
қабатының  өсуіне  әкелуі  мүмкін.  Сол  себегггі  тозаңды  отынды 
кабырғалары  су  қыздырылатын  құбырлармен  қапталган  қазаңдарда 
жагады, себебі ол қабырға бойында газ тез салқыңдап,  ондағы  ыстық 
бөлшектер катаяды да қабыргага жабыспайды. Тозаңды жагу сонымен 
бірге сұйық шлакгы ошақгарда да қо лданылады.
Көміртозанды  ошактарда  көлемдік жылукернеу  мәні,  эдетте  150-175 
кВт/м2-қа  дейін  жетеді.  Ауа  мен  тозаңды  жақсы  арапастырган 
жағдайда 
1,2-1,25  тең  болып,  q,**  =0,5-6%  аралығында  болады. 
Камералы  ошақгарда  көмір  қалдықтарын,  кокстьщ  електен  түскен 
тозаңын жэне майда кокеты шпамды жагуга болады. Оның бұл қасиеті 
отын үнемдеу жэне коршаган органы  ластамауда алатын маңызы зор.
53 Циклонды және қайнау кабатты ошақтар
Циклоиды ошактарда отынды ерекше жагу  іске асырылган (5.1,в- 
сурет).  Мұнда  көмірдің  ұсақтау  бөлшектері  жагылады  (5  мм-ден 
төмен),  ал  жануга  қажетгі  ауаны  циклонньщ  жасаушысына  жанама 
багьпта  жогары  жылдамдықпен  (100  м/с-кс  дейін)  береді.  Ошақга 
отын  бөлшектерін  айналма  қозгалысқа  келтіретін  қуатты  құйын 
пайда болады. Жану процесінің қарқындылыгына байланысты ошақта 
адиабатты температураға жуық (2000°С-қа дейін) қызу пайда болады. 
Көмірдің  күлі  балқып,  сұйық  шлак  қабыргамен  томен  агады.  Бірақ 
аталган  ошақ  энергетнкада  көптеген  себептерге 
байланысты 
қолданылмай,  тек  күкіртті  жагуга,  кеңді  күйдіруге  т.б.  мақсаттарга 
колданьшып келеді. Кейде циклонды ошақгарды шайынды суды отпен 
запалсыздандыру үшін колданады.
Көміртозаңды  жапынның  тұракты  жануы  тек  оньщ  өзегінде 
жогары температура болганда гана (1300-1500°С-тан кем емес) мүмкін 
болады.  Осы  температураларда  ауаны  кұрамындаг  азот  N
2
+
02
=
2
NO 
реакдиясы  бойынша  елеулі  түрде  тотактана  бастайды.  Азот 
тотыгының  (NO)  біраз  мөлшері  отын  құрамындагы  азоттан  да 
түзіледі.  Түтін  газдарымен  бірге  атмосферага  шыгарылган  азот 
оксңді  ауада  оте  улы  диоксидқа  дейін  (N 02)  тотықганады. 
Адамдардың  денсаулыгына қауіпсіз ЫОг-нің шекгі мүмкіндік шогыры 
(ШМ1ІІ),[(предельно 
допустимая 
концентрация, ІТДК)] 
елді 
мекендерде  0,085  м
2
/м3-тен  аспау  керек.  Оны  қамтамасыз  ету  үшін 
жылу  электр стансаларында түтін газдарына үлкен аймақка жаю үшін 
өте биік түгін құбырларын (мүржа) түргызу керек. Бірақ, стансалар бір
76