Э. В. Фуфаев, Д. Э. Фуфаев

ДҚ пайдаланушы — дерекқорға жҥгінетін бағдарлама немесе адам. 
Сұраныс—  пайдаланушының  ДҚ-ға  ақпаратты  енгізу,  алу  немесе 
өзгерту мақсатымен ДҚ-ға жҥгіну ҥрдісі. 
Транзакция  —  ДҚ-ды  бір  қарама-қайшы  емес  жағдайдан  екінші 
қарама-қайшы  емес  жағдайға  аударатын,  ДҚ-дағы  деректерді 
тҥрлендіру операцияларының реті. 
ДҚ  логикалық  құрылымы  —  физикалық  тəуелсіз  деңгейде  ДҚ 
анықтау; ДҚ концептуалды моделіне жуығырақ.  
ДҚ  топологиясы  немесе  бӛлінген  ДҚ  құрылымы  —  дерекқордың 
физикалық ҧйымын желіде тарату схемасы. 
Жергілікті  дербестік  жергілікті  ДҚ  ақпараты  жəне  оған 
байланысты  деректерді  анықтау  жергілікті  иесіне  жатады  жəне  өзі 
басқарады.  
Қашықтықтан  сұраныс  жасау  —  модем  байланысын  пайдалана 
отырып орындалатын сҧраныс. 
Қашықтықтан  транзакцияны  іске  асыру  мүмкіндігі  —  бір 
қашықтықтан  басқарылатын  тораптағы,  көптеген  SQL-сҧраныстан 
тҧратын бір транзакцияны өңдеу. 
Бӛлінген транзакцияға қолдау кӛрсету желінің бірнеше торабында 
(қашықтықтан басқарылатын немесе жергілікті) орындалатын, бірнеше  
SQL  сҧраныстан  тҧратын  транзакциялардың  өңделуіне  рҧқсат  етіледі,  
алайда бҧл жағдайда əрбір сҧрату тек бір торапта өңделеді.  
Бӛлінген  сұраныс  —  өңдеу  кезінде  желінің  əртҥрлі  торабында 
орналасқан, ДҚ-дағы деректер пайдаланылатын сҧраныс. 
Бөлінген  деректерді  өңдеу  жҥйелері  мультибағдарламалық 
операциялық  жҥйелерде  қҧрылған  жəне  орталық  ЭЕМ  сыртқы 
жадының  қҧрылғыларында  ДҚ  орталықтандырылып  сақталуын  жəне 
терминалды көп пайдаланушыға қолжетімді режимін пайдаланған ДҚ-
дың  алғашқы  нҧсқасына  байланысты.  Бҧл  ретте  пайдаланушы 
терминалдарының  меншік  ресурстары,  яғни  деректерді  сақтау  жəне 
өңдеу ҥшін пайдаланылуы мҥмкін процессорлары мен жадтары болған 
жоқ. Көп пайдаланушы режимінде жҧмыс істейтін алғашқы толығымен 
релициялық  жҥйе  IBM  фирмасының  ДҚБЖ  SYSTEM  R  болды.  Онда 
SQL  деректерін  манипуляциялау  тілі  жəне  шамамен  барлық 
коммерциялық  ДҚБЖ-де  базистік  болып  табылатын,  деректерді  бөліп 
өңдеу кезінде қолданылатын синхрондаудың негізгі қағидалары ретінде 
іске асырылған.  
10.2. 
Бӛлінген дерекқорлар технологиясындағы клиент-
сервер модельдері 
Клиент-сервер  есептегіш  модель  1990  жылдары  ашық  жҥйелердің 
пайда  болуына  байланысты.  ―Клиент-сервер‖  термині  ақпаратты 
өңдеудің  екі  ҥрдісінен  қҧралған,  бағдарламалық  жасақтама  сəулетіне 
жатқан: клиенттік жəне серверлік.  

Клиенттік  ҥрдіс  кейбір  қызметтерді  сҧрастырды,  ал  серверлік  ҥрдіс 
олардың  орындалуын  қамтамасыз  етті.  Бҧл  ретте  бір  серверлік  ҥрдіс 
көптеген  клиенттік  ҥрдіске  қызмет  көрсетеді  деп  болжалады. 
Дерекқорды  басқарудың  осы  моделінің  аппаратпен  іске  асырылуы 
кəсіпорынның 
жергілікті 
есептегіш 
желілерінің 
қҧрылуына 
байланысты болатынын есепке ала отырып, ақпаратты өңдеу ҥрдісінің 
осылай ҧйымдастырылуын клиент-сервер сəулеті деп атайды.  
Дерекқорды  басқару  технологиясына  қолданбалы  клиент-сервер 
технологиясының  негізгі  қағидасы  стандартты  интерактивті  қосымша 
қызметтерін табиғаты əртҥрлі бес топқа бөлуде: 
•  деректерді енгізу жəне көрсету қызметтері (Presentation Logic); 
•  қосымшаның  міндеттерін  шешудің  негізгі  алгоритмдерін 
айқындайтын қолданбалы қызметтер (Business Logic); 
•  қосымшаның  ішіндегі  деректерді  өңдеу  қызметтері  (Database 
Logic); 
•  ақпараттық  ресурстарды  басқару  қызметтері  (Database  Manager 
System); 
•  алғашқы  төрт  топ  қызметтерінің  арасындағы  байланыстар  рөлін 
атқаратын қызметтік функциялар. 
Клиент-сервер  сəулетінде  дерекқормен  жҧмыс  істейтін  типтік 
қосымшаның қҧрылымы 10.2-суретте келтірілген.  
Презентациялық логика (Presentation Logic) қосымшаның бір бөлігі 
ретінде  пайдаланушы  қосымшаның  жҧмысын  өз  экранында  көре 
алушылығымен  айқындалады.  Бҧған  пайдаланушы  қосымшаның 
жҧмыс  істеу  барысында  көретін  немесе  толтыратын  барлық 
интерфейстік 
экранды 
нысандар 
жатады. 
Осы 
бөлікке 
пайдаланушының экранына кейбір аралық міндеттердің шешімі немесе 
анықтамалық  ақпарат  ретінде  шығатынның  барлығы  жатады. 
Сондықтан  презентациялық  логиканың  негізгі  міндеттері  мыналар 
болып табылады: 
•  экран суреттерін қалыптастыру; 
•  ақпараттағы экран нысандарын оқу жəне жазу; 
•  экранды басқару; 
Клиент 
 
10.2-сур. Дерекқормен жҧмыс істейтін ҥлгісі қосымшаның қҧрылымы 

• тінтуірдің қозғалыстарын өңдеу жəне пернетақтаның пернелеріне 
басу.  Бизнес-логика,  немесе  қосымшалардың  логикасы  (Business 
processing  Logic),  —  бҧл  қосымшаның  нақты  міндеттерінің  шешім 
алгоритмдерін айқындайтын қосымша кодының бір бөлігі. Әдетте бҧл 
код С, C++, Visual-Basic жəне басқалары сияқты əртҥрлі бағдарламалау 
тілдерін пайдалана отырып жазылады. 
Деректерді  өңдеу  логикасы  (Data  manipulation  Logic)  —  бҧл 
тікелей  қосымша  ішіндегі  деректерді  өңдеуге  байланысты  қосымша 
кодының бір бөлігі.- 
1 0 . 1 -   к е с т е  
Клиент—сервер модельдерінде қосымша компоненттерінің қызметтерін бӛлу 
Бөліну модельдері 
Қосымша компоненттері 
Пайдала
нушы
 
Ҧсыну 
логикасының 
қызметі 
Бизнес 
логика 
қызметтері 
Деректерді 
басқару 
қызметі 
Бөлінген  көрініс 
(DP) 
 
D
P 
R
P 
DBL  RD
M 
DD
M 
 
 
 
 
 
 
 
Клиент 
 
 
 
 
 
 
Сервер 
Қашықтықтан 
көрсету 
(RP) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Клиент 
 
 
 
 
 
 
Сервер 
Бөлінген 
бизнес-логика 
(DBL) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Клиент 
 
 
 
 
 
 
 
Деректерді 
қашықтықтан 
басқару (RDM) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Клиент 
 
 
 
 
 
 
Сервер 
Деректерді 
бөліп басқару 
(DDM) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Клиент 
 
 
 
 
 
 
Сервер 
Бірлескен  DBL 
жəне DDM 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Клиент 
 
 
 
 
 
 
Сервер 
Е с к е р т п е .   Қ о с ы м ш а н ы ң   т и і с т і   к о м п о н е н т т е р і   ф о н м е н  
е р е к ш е л е н г е н .