РЕЛЯЦИЯЛЫҚ ДЕРЕКҚОРДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ МОДЕЛІ

3 -
т а р а у  
РЕЛЯЦИЯЛЫҚ ДЕРЕКҚОРДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ МОДЕЛІ 
 
3.1. 
Ақпараттық модельдердің ҥлгілері 
Алдыңғы  тарауда  кестені  қалыпқа  келтіру  қағидаларына 
негізделген  реляциялық  дерекқорларда  кестелердің  оңтайлы  қҧрамын 
қалыптастырудың  теориялық  негіздерін  қарастырдық.  Әрине,  кез-
келген  мəселені,  соның  ішінде  ақпараттарды  əртҥрлі  əдістермен 
шешуге болады. Жоспарланған дерекқордың нҧсқаларын бағалау ҥшін 
ақпараттық модельдер əзірленуде. Ақпараттық модельдерді əзірлеу əлі 
де  анық  қалыптасқан  ережелерге  ие  емес,  сондықтан  осы  тапсырма, 
сондай-ақ  дəстҥрлі  бағдарламалау  процесі  «өнер»  болып  табылады 
жəне 
əзірлеушілердің 
біліктілігіне 
байланысты. 
Дегенмен, 
жобаланатын  дерекқордың  оңтайлылығын  бағалау  ҥшін  ақпараттық 
модельдерді қҧрудың негізгі принциптері бар. 
Дерекқордың ақпараттық моделі жҥйені сипаттаудың ҥш деңгейін: 
тҧжырымдамалық,  логикалық,  физикалық  жəне  сəйкесінше  - 
ақпараттық модельдердің ҥш тҥрін көздейді. 
 
3.2. 
Деректердің тҧжырымдамалық модельдері 
Дерекқорды 
сипаттаудың 
тұжырымдамалық 
деңгейі 
(тҧжырымдамалық моделі) деректерді сипаттау жəне сақтау тəсілдерін 
көрсетпестен ақпараттық объектілер мен олардың өзара байланысынан 
тҧрады. 
Аталған  анықтамада  ақпараттық  объектілер  дерекқор  кестелерінде 
сақталатын  мəліметтер  туралы  объектілер  сыныбы  деп  аталады. 
Әдетте,  дерекқор  кестесі  бір  сыныптың  нысандары  туралы  ақпаратты 
қамтиды. 
Сынып  деп,  белгілердің  бірдей  жиынтығын  сипаттайтын  көптеген 
объектілерді атайды. 
Бір сыныптың ақпараттық объектілер туралы деректерді бір немесе 
бірнеше кестелерден табуға болады. 
Әртҥрлі сыныптардың ақпараттық объектілері туралы дерек əртҥрлі 
кестелерде болады. 
Тҧжырымдамалық  модельді  əзірлеудің  тҥпкі  мақсаты  деректер 
базасының кестелерінің оңтайлы қҧрамын белгілеу болып табылады. 
Дерекқордың  тҧжырымдамалық  ҥлгісін  алдыңғы  бөлімшелерде 
мазмҧндалған  қалыпқа  келтіру  принциптері  негізінде  қорытындыда 
дерекқордың тҧжырымдамалық моделін анықтау əдістерін анықтайды. 

Осылайша,  1.3-бөлімшеде  қойылған  мысалда,  алға  қойылған 
тапсырмаға  сəйкес  жеті  кестені  қҧруды  көздейтін  дерекқордың 
базасының тҧжырымдамалық моделі əзірленді. 
 
3.3. 
Деректердің логикалық моделі 
Дерекқор  сипаттамасының  логикалық  деңгейі  (логикалық  моделі) 
кестелер 
арасындағы 
логикалық 
қатынастарды 
көрсетеді. 
1.4-
бөлімшелеріндегі  кестелер  арасында  байланыстарды  қалыптастыру 
ережелерімен  таныстық.  2.6-суретте  көрсетілген  кестелер  арасындағы 
байланыстар  сҧлбасы  тиісті  дерекқордың  логикалық  моделі  болып 
табылады.  «Пəн»,  «Топтар»  жəне  «Топтар  бойынша  пəндер»  кестелерінің 
арасында  «біреуден  көпке»  байланыстары  орнатылады.  «Оқытушылар» 
жəне «Нəтижелер бойынша топтар» кестелерінің, сондай-ақ «Топ бойынша 
нəтижелер»  жəне  «Студенттердің  нəтижелері»  кестелерінің  арасында 
байланыс сипаты орнатылған. «Студенттер» жəне «Студенттік нəтижелер» 
кестелері арасында «біреуден көпке» байланысы орнатылған. 
Аталған  логикалық  модельді  талдай  келе,  аталған  дерекқор 
қҧрылымының  білім  беру  мекемесінің  басқару  қызметтерінің  əр  тҥрлі 
мамандары жҥзеге асыратын кестелердегі кез-келген өзгерістер туралы 
ақпараттың  тҧтастығын  қамтамасыз  етуге  мҥмкіндік  береді  деген 
қорытынды жасауға болады. 
3.4. 
Деректердің физикалық моделі 
Реляциялық  дерекқордың  сипаттамасының  физикалық  деңгейі 
(физикалық  модельдер)  ақпаратты  өңдеу  мен  сақтау  тəсілдерін 
сипаттайды.  Дерекқорды  жəне  дерекқор  базасын  басқару  жҥйелерін 
əзірлеу  теориясы  мен  практикасында  деректердің  физикалық  моделін 
қҧрудың екі тəсілі бар. 
Бірінші  тəсіл  нақты  ДҚБЖ-мен  байланысты  емес  жəне  əрбір  кесте 
деректерінің  физикалық  қасиеттерінің  сипаттамасын  -  дерекқор 
кестелерінің физикалық үлгілерін қамтиды. 
Физикалық  модельді  дамытудың  екінші  тəсілі  сəулетті  дамытуға, 
дерекқордың  физикалық  моделіне  –  нақты  ДҚБЖ-да  деректерді 
ҧйымдастыру жəне сақтауға байланысты. 
Дерекқор  əзірлеуші  өзінің  ақпараттық  жҥйесін  жасайтын 
қолданбалы  бағдарламалық  жҥйесінің  сəулетін  білмейді,  бҧл  ретте  ол 
əрбір кестеге арналған физикалық ҥлгілерді жасауы тиіс. 
Дерекқор  кестелерінің  физикалық  модельдері.  Дерекқор 
кестесінің  физикалық  моделі  кестедегі  əрбір  өрістің  қасиеттері 
сипаттамасын  болжайды.  Өрістердің  қасиеттерін  сипаттау  ҥшін  кесте 
жобасын 3.1-суретте көрсетілген нысанға сəйкес қҧру қажет. 

р/н №   Ӛрістің 
жолы 
Ӛрістің 
қолы 
Деректер 
ҥлгісі 
Белгілер 
саны 
Дәлділік   Кілт (иә) 
 
 
 
 
 
 
 
3.1-сур. ДҚ кестесінің қҧрылымын сипаттау жобасы 
Осылайша,  дерекқордың  кесте  жобасының  физикалық  моделін 
əзірлеу  əрбір  өрістің  қасиетін  сипаттауға  алып  келеді.  Дерекқордың 
кесте өрістерінің міндетті сипаттамаларынкелтіреміз. 
Ӛріс  атауы  -  кестеде  деректерді  іздестіру  ҥшін  алдын-ала 
тағайындалған  таңбалардың  кейбір  минималды  жинағы.  Дерекқорды 
əзірлеу  жасау  ҥшін  əрбір  қолданбалы  бағдарламалық  жҥйеде  өрістің 
атауларын  қалыптастыру  ҥшін  жеке  грамматикалық  ережелерге  ие. 
Тҧтастай  алғанда,  өріс  атауын  бос  жердің  таңбасымен  бастауға, 
таңбалар ретінде тыныс белгілерін таңдауға жол берілмейді. 
Ӛрістің  қолы  мағыналары  өрістің  ҧяшықтарында  сақталатын 
объектігінің  белгісінің  атауымен  анықталады.  Өрістің  қолы  кестенің 
атауында  болады.  Заманауи  ДҚБЖ-да  өрістің  қолтаңбасын 
қалыптастыруға қандай да болмасын шектеулер жоқ. 
Деректер  түрі  -  нақты  бағдарламалық  жҥйеге  сəйкес  деректер 
тҥрін белгілеу. 
Беогілер  саны  -  өрістің  ҧяшықтарында  сақталатын  белгілердің 
болжамды саны. 
Дәлділік - сандық өрістердегі ҥтірден кейінгі таңбалар саны. 
Кілт  -  аталған  өрістің  шешуші  болып  табылатындығы  туралы 
нҧсқаулық. 
Қасиеттердіңаталған  қҧрамы  кестеде  сақталған  деректерді 
сипаттауға қажет минималдылық болып табылады. 
Деректерді  сақтаудың  физикалық  моделдері.  Деректерді 
сақтаудың  физикалық  моделдері  компьютердің  жадында  немесе 
ақпараттың  тиісті  тасымалдағыштарында  деректерді  орналастыру 
əдістерін,  сондай-ақ  осы  деректерді  сақтау  жəне  оларға  қол  жеткізу 
əдістерін  анықтайды.  Тарихи  тҧрғыда  алғашқы  сақтау  жəне  кіру 
жҥйелеріне  файлдық  қҧрылымдар  мен  файлдарды  басқару  жҥйесі 
(СУФ)  жатады.  Іс  жҥзінде,  ақпаратты  сақтау  файлдық  қҧрылымдары 
операциялық  жҥйелердің  негізі  болып  табылады  жəне  табылуды. 
Дерекқорды  басқару  жҥйелерінде  файлдарды  сақтау  жҥйелерін 
пайдалану,  қолданушыға  тҧтас  файлдың  мазмҧны  емес,  жекелеген 
деректер  тҥрінде  ақпаратты  қажет  болғандықтан  тиімді  болмады. 
Сондықтан,  заманауи  ДҚБЖ  файлдық  қҧрылымдардан  сыртқы 
тасымалдағыштарға  тікелей  орналастырудан  -  сыртқы  жады 
қҧрылғыларына  өтті.  Алайда,  файлдық  жҥйелерде  қолданылатын 
басқару тетіктері көбінесе ақпаратты сақтаудың парақтық жҥйелері деп 
аталатын  сыртқы  жадыдағы  деректерді  ҧйымдастырудың  жаңа 
жҥйелеріне ауысады.