2.1-сурет. Дерекқор кестесінің қҧрылымы
Ұяшық тиісті өрістің нақты мəнін (бір нысанның ерекшелігі)
қамтиды.
Жазба – кестенің жолы. Ол бір нысанды сипаттайтын барлық
белгілердің мағыналарын қамтиды. Жазбалардың (жолдар) саны
кестеде көрсетілген деректердің санына сəйкес келеді.
Деректер
базасының
теориясында
«жазба»
термині
кортежҧғымына сəйкес келеді
- бір-бірімен AND (И) қатынастарымен
байланысты атрибуттардың тізбегі. Графтар теориясында кортеж
бағдарланған графтың қарапайым бөлігін - ағашты білдіреді.
2.1-кестеде реляциялық дерекқорларды əзірлеу тəжірибесі мен
теориясында қолданылатын терминдер берілген.
Реляциялық дерекқорлардың оңтайлы қҧрылымын қҧру ҥшін
қажетті маңызды тҧжырымдамалардың бірі – кілт немесе кілтті өріс
тҧжырымдамасы.
Кілт - кестеде қалған барлық жолдардың мағынасын анықтайтын
өріс болып есептеледі. Мысалы, «Паспорт нөмірі» жолы, «Салық
төлеушінің сəйкестендіру нөмірі (СТН)» кез-келген жеке тҧлғаның
сипаттамаларын
(компанияның
бухгалтерлік
немесе
кадрлар
бөлімдеріндегі тиісті деректерқор кестесін жасау кезінде) бірегей тҥрде
анықтайды.
2 . 1 - к е с т е
Реляциялық дерекқор терминдері
ДҚ теориясы
Реляциялық ДҚБЖ(FoxPro,
Microsoft Access)
SQL Server 7.0
Қарым-қатынас(Relation)
Кесте(Table)
Кесте(Table)
Атрибут (Attribute)
Өріс(Field)
Баған(Column)
Кортеж (Tuple)
Жазба(Record)
Жол(Row)
Кестенің кілті бір емес, бірнеше өрістер болуы мҥмкін. Бҧл
жағдайда,
өрістер
жиынтығы
уақытқа
тəуелсіз
екі
талап
қанағаттандырған жағдайда кесте кілті болуы мҥмкін: бірегейлік жəне
минималдылық. Бастапқы кілттің бөлігі болып табылмайтын əр өріс
кестенің шешуші емес өрісі деп аталады.
Кілттің
бірегейлігі кез-келген уақытта дерекқор кестесінде кілт
өрістерінің бірдей мəндері бар əртҥрлі жазбаны қамтуы мҥмкіндігін
білдіреді. Бірегейлік талаптарын орындау міндетті болып табылады.
Кілт өрістерінің
минималдылығы талаптары таңдалған өрістердің
мəндерінің тек қана дерекқор кестесіндегі жазбалардың бірегейлігі
талаптарына сəйкес келетінін білдіреді. Ол сондай-ақ, кілттегі
өрістердің біреуі бірегейлікті бҧзбастан одан шығарылмайды дегенді
білдіреді.
Бірнеше өрістерден тҧратын дерекқордың кесте кілтін жасаған
кезде, келесі ережелерді басшылыққа алу қажет:
• кестенің қҧрамына мағыналы өз өзінен кестедегі жазбаны
бірегей тҥрде сəйкестендіретін кестенің өрісін енгізбеген дҧрыс.
Мысалы, бір мезгілде «паспорттың нөмірінен» жəне «төлқҧжаттың
сəйкестендіру нөмірі» өрістерінен тҧратын кілтті жапсаған дҧрыс емес,
өйткені осы атрибуттардың əрқайсысы кестедегі жазбаларды бірегей
тҥрде сəйкестендіре алады;
• кілттің қҧрамына мəндері кестеде қайталануы мҥмкін өрісті, яғни
бірегей емес өрісті қосуға болмайды.
Әрбір кестеде кем дегенде бір кілт болуы керек, ол
бастапқы кілт
ретінде таңдалады. Егер кестеде əрқайсысының мағынасын жазбалар
анықтайтын өрістер болатын болса, онда осы өрістер
баламалы
кілттер
ретінде
қабылданады.
Мысалы,
салық
төлеушінің
сəйкестендіру нөмірін бастапқы кілт ретінде таңдасаңыз, паспорттың
нөмірі баламалы кілт болады.
2.2.
Реляциялық дерекқордағы кестелерді қалыпқа
келтіру
Реляциялық дерекқор – бір-бірімен байланысты кейбір көптеген
кестелер жиынтығы. Бір дерекқордағы немесе бір файлдағы кестелердің
саны көптеген факторларға байланысты, олардың негізгілері:
• дерекқор пайдаланушыларының қҧрамы,
• ақпараттардың тҧтастығын қамтамасыз ету (əсіресе көп
қолданыстағы ақпараттық жҥйелерде маңызды),
• кішігірім өңдеу уақытын жəне қажетті жадтың ең аз мөлшерін
қамтамасыз ету.
Реляциялық дерекқорды жобалау кезінде аталған факторларды
есепке алу кестелерді қалыпқа келтіру жəне олардың арасындағы
байланыстарды орнату əдістерін пайдалана отырып жҥзеге асырылады.
Кестелерді қалыпқа келтіру–дерекқордің бір кестесін жалпы
жоғарыда аталған талаптарға жауап беретін бірнеше кестеге бөлу
əдістерінен тҧрады.
Кестелерді қалыпқа келтірукестенің қҧрылымында кезекті өзгерісті,
ол соңғы қалыпқа келтірудің соңғы талаптарының қанағаттандырғанша
білдіреді. Қалыпқа келтірудің алты тҥрі бар:
• бірінші қалыпқа келтіру нысаны(First Normal Form — 1NF);
• екінші қалыпқа келтіру нысаны(SecondNormalForm— 2NF);
• ҥшінші қалыпқа келтіру нысаны(ThirdNormalForm— 3NF);
• Бойс—Кодд қалыпты нысаны(Brice—CoddNormalForm— BCNF);
• төртінші қалыпқа келтіру нысаны(FourthNormalForm — 4NF);
• бесінші қалыпқа келтіру нысаны немесе проекцияның –
байланыстың қалыпты нысаны(FifthNormalForm — 5NF, немесеPJ/NF).
Қалыпты
нысандарды
сипаттаған
кезде
келесі
ҧғымдар
қолданылады: «өрістер арасындағы функционалдық тəуелділік»;
«өрістер арасындағы толық функционалдық тəуелділік»; «өрістер
арасындағы көп мағыналы функционалды тəуелділік»; «өрістер
арасындағы өтпелі функционалды тəуелділік»; «өрістер арасындағы
өзара тəуелсіздік».
А жəне В
өрістерінің арасындағы функционалдық тәуелділік, А-ның
əрбір мағынасына кез-келген уақытта барлық мҥмкін болатын
мағынадағы В-ның жалғыз мағынасы сəйкес келетін тəуелділік болып
келеді. Функционалды тəуелділікке мысал ретінде, салық төлеушінің
сəйкестендіру нөмірі мен оның төлқҧжатының нөмірі арасындағы
байланысты алуға болады.
А жəне В өрістері арасындағы
толық функционалдық тәуелділік, B
өрісі функционалды тҥрде А өрісіне тəуелді келетін жəне А өрісінің
кез-келген көпшіліктеріне функционалды тəуелді емес тəуелділік
болып келеді.
Өрістер арасындағы
кӛпмағыналы функционалды тәуелдік келесі
жолмен анықталады. А өрісі, егерде А өрісінің əрбір мағынасы ҥшін В
өрісінің тиісті мағыналарының «жақсы анықталған көпшілігі» болатын
жағдайда, В өрісінің көпмағыналы анықтайды. Мысалы, «Пəн» (А
өрісі) жəне «Бағалау» (В өрісі) өрістерінен тҧратын мектептегі
оқушылардың ҥлгерімділігі кестесін қарастыратын болсақ, онда В
өрісі рҧқсат берілетін мағыналардың «жақсы анықталған көпшілігінен»
тҧрады: 1, 2, 3, 4, 5, яғни «Пəн» өрісінің əрбір мағынасы ҥшін
«Бағалау» өрісінің көпбелгілік «жақсы анықталған көпшілігі» бар.
А жəне С өрістерінің арасында
транзитивтік функционалдық
тәуелділік,C өрісі функционалды В өрісіне байланысты болса жəне B
өрісі функционалды тҥрде A өрісіне байланысты болғанда кездеседі;
бҧл реттеА өрісіне B өрісіне функционалдық тəуелділігі жоқ.
