181
төзімділік арнайы, демек, əр адамда əрекеттің белгілі, арнайы түрін
орындау кезінде көрінеді.
Орындалатын дене (бұлшық ет) жұмысы типі мен сипатына бай-
ланысты төзімділік:
1. Статикалық жəне динамикалық төзімділік, яғни сəйкесінше
статикалық немесе динамикалық жұмысты ұзақ орындау қабілеті;
2. Жергілікті (локалды) жəне ауқымды (глобалды) төзімділік,
яғни сəйкесінше жергілікті (бұлшық еттің аз санының қатысуымен)
немесе ауқымды (бұлшық ет массасының жартысынан көбірек
бұлшық еттер тобының қатысуы кезінде) жұмысты ұзақ жүзеге асы-
ру қабілеті;
3. Күштік төзімділік, яғни көп бұлшық ет күшінің көрінуімен
қатар жүретін жаттығуды бірнеше рет қайталау қабілеті;
4. Анаэробтық жəне аэробтық төзімділік, яғни энергиямен
қамтамасыз етілудің анаэробтық немесе аэробтық типтерінің ба-
сым келуімен ауқымды жұмысты ұзақ орындау қабілеті деп 4-топқа
жіктеледі;
Спорт физиологиясында төзімділікті көбіне, бұлшық ет
массасының көп (дененің барлық бұлшық ет массасының жарты-
сына жуық жəне одан асатын) бөлімінің қатысуымен орындалатын
жəне көбірек немесе толығымен аэробтық жолмен жұмыс істейтін
бұлшық еттерде энергия өндірілуін қамтамасыз ететін организмнің
оттегіні үнемі пайдалануы арқасында үздіксіз 2-3 минут созылатын
осындай спорттық жаттығулардың орындалуымен байланыстырады.
Басқаша айтқанда, спорт физиологиясында төзімділікті аэробтық си-
патты ауқымды бұлшық ет жұмысын ұзақ орындау қабілеті ретінде
анықтайды.
Төзімділікті қажет ететін спорттық жаттығуларға барлық
циклдік сипаттағы аэробтық жаттығулар, атап айтқанда, 1500 м
арақашықтыққа жеңіл атлетикалық жүгіру, спорттық жүріс, тас жол
веложарыстары, барлық арақашықтықтағы шаңғы жарыс, 3000 м
арақашықтыққа конькимен жүгіру, 400 м арақашықтыққа жүзу жəне
т.б. жатады.
Организмнің аэробтық мүмкіндіктері жəне төзімділік
Аэробтық сипаттағы жаттығуларды орындау кезінде оттегі пай-
далану жылдамдығы (л О
2
/мин) орындалатын жүктеменің (орын ау-
182
ыстыру жылдамдығы) қуаттылығы көп болған сайын жоғары бола-
ды. Сондықтан жоғары төзімділікті қажет ететін спорт түрлерінде
спортшылар көп аэробтық мүмкіндіктерге:
1. Оттегі пайдаланудың жоғары максималды жылдамдығына
(көп аэробтық «қуаттылыққа»);
2. Оттегі пайдаланудың жоғары жылдамдығын ұзақ ұстап
тұру қабілетіне (көп аэробтық «сыйымдылыққа») ие болу қажет.
Оттегіні максималды пайдалану (ОМП). Адамның аэробтық
мүмкіндіктері ең алдымен, оттегі пайдаланудың ол үшін максимал-
ды жылдамдығымен анықталады. Неғұрлым ОМП жоғары болған
сайын, соғұрлым максималды аэробтық жүктеменің абсолютті
қуаттылығы жоғары келеді. Бұдан басқа ОМП неғұрлым жоғары
болған сайын, соғұрлым салыстырмалы жеңіл жəне сондықтан
аэробтық жұмысты орындау ұзақтау болады.
Сонымен, спортшыларда ОМП жоғары болған сайын, ол
соғұрлым сол арақашықтықта жоғары жылдамдықты ұстап тұра
алады, сəйкесінше, төзімділіктің көрінуін талап ететін жаттығуларда
оның спорттық нəтижелері жоғары болып келеді. ОМП жоғары
болған сайын, соғұрлым аэробтық жұмысқа қабілеттілік (төзімділік)
көбірек, яғни соғұрлым аэробтық сипатты көп жұмыс көлемін
адам орындауға қабілетті келеді. Мұнда осы ОМП-ға төзімділіктің
тəуелділігі неғұрлым аэробтық жүктеменің салыстырмалы
қуаттылығы азырақ болған сайын, соғұрлым көбірек (кейбір шекте)
көрінеді.
Осыдан спортшыларда төзімділіктің көрінуімен қатар жүретін
спорт түрлерінде ОМП басқа спорт түрлері өкілдеріне жəне сол
жастағы жаттықпаған адамдарға қарағанда жоғары болатыны
түсінікті. Егер жаттықпаған 20-30 жастағы ер адамдарда ОМП
орта есеппен, 3-3,5 л/минутқа (немесе 45-50 мл/кг-мин) тең бол-
са, жоғары білікті ұзақ қашықтыққа жүгірушілерде (стайер) жəне
шаңғышыларда ол 5-6 л/минутқа (немесе 80 мл/кг-минуттан аса)
жетеді. Жаттықпаған əйел адамдарда ОМП орта есеппен 2-2,5 л/
минутқа (немесе 35-40 мл/кг-мин) тең болса, ал шаңғышыларда 4 л/
мин. (немесе 70 мл/кг-минуттан аса) болады.
ОМП абсолюттік көрсеткіштері (л О
2
/мин) дененің өлшемімен
(салмағымен) тура байланыста болады. Сондықтан ОМП неғұрлым
жоғары абсолютті көрсеткіштері ескекшілерге, жүзгіштерге,
велосипедшілерге, конькишілерге тəн болады. Бұл спорт түрлерінде
183
сол сапаны физиологиялық бағалау үшін ОМП абсолюттік
көрсеткіштері барынша маңызды.
ОМП салыстырмалы көрсеткіштері (мл О
2
/кг·мин) жоғары
білікті спортшыларда дене салмағымен кері тəуелділікте болады.
Жүгіру жəне жүріс кезінде дене массасының вертикалды орын ауыс-
тыруы бойынша айтарлықтай жұмыс орындалады жəне сəйкесінше
қалған осындай жағдайларда (қайта қозғалу жылдамдықтары бірдей)
неғұрлым спортшы салмағы көп болса, соғұрлым олардың орын-
дайтын жұмысы (оттегі пайдалануы) көбірек келеді. Сондықтан
ұзақ арақашықтыққа жүгіретін желаяқтардың ең алдымен, май
ұлпалардың минималды саны мен сүйек қаңқасының салыстырма-
лы аз салмағы есебінен дене салмағы салыстырмалы азырақ болады.
Егер 18-25 жастағы жаттықпаған ер адамдарда май ұлпалары дене
салмағының 15-17%-ын, ал айтулы стайерлерде (ұзақ қашықтыққа
жүгірушілерде) тек 6-7%-ды құрайды. ОМП ең үлкен салыстыр-
малы көрсеткіштері ұзақ қашықтыққа жүгіретін желаяқтар мен
шаңғышыларда байқалады, ал ескекшілерде төменірек болады.
Жеңіл атлетикалық жүгіру, спорттық жүріс, шаңғы жарыс сияқты
спорт түрлерінде спортшының максималды аэробтық мүмкіндіктерін
ОМП салыстырмалы көрсеткіштері бойынша бағалау дұрысырақ.
ОМП деңгейі екі физиологиялық жүйелердің:
1. Сыртқы ауадан оттегіні абсорбциялап жəне оны жұмыс істейтін
бұлшық еттер мен дененің басқа активті мүшелері мен ұлпаларына
тасымалдайтын оттегі тасымалдау жүйесінің;
2. Қанмен жеткізілген оттегіні жинайтын жəне утилдейтін
бұлшық ет жүйесінің, яғни оттегіні утилдеу жүйесінің максималды
мүмкіндіктеріне байланысты болады.
ОМП көрсеткіштері жоғары болатын спортшылар осы екі жүйе
бойынша да зор функциялық қабілетке ие.
Оттегі тасымалдау жүйесі жəне төзімділік
Оттегі тасымалдау жүйесіне сыртқы тыныс алу, қан жəне жүрек-
тамыр жүйесі кіреді. Осы жүйелердің əрқайсысының функциялық
қасиеттері біріге спортшы организмінің оттегі тасымалдау
мүмкіндіктерін анықтайды.
Достарыңызбен бөлісу: | 
