Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

102
төмендегідей құрылымда болады. Ол өзінде 1. «қатты ядро» камтиды, мұндағы
«ядро» бастапқы  негіз, оны  жоққа  шығаруға  болмайды; жəне 2. көмекші
болжаулар - «қорғаныс  белбеуі», олар  ғаламның  саналы  іс-əрекеттеріне
ғылымда  қандай  жолмен  жүруін, ал  зерттеушінің  қандай  жолмен  жүрмеуін
көрсетеді. Т
0
 - бұл  барлық  теорияларға  жалпы  болады. Бұл  бағдарламаның
метафизикасы: ақиқат  туралы  жалпы  түсінік, олар  бағдарламаға  кіретін
теорияларды  сипаттайды; бұл  ақиқаттың  негізгі  заңдылықтары  элементтермен
байланысты; негізі - осы  бағдарламамен  байланысты  методологиялық
принциптер. Мысалы, Ньютонның  механика  бағдарламасының  қатты  ядросы
болып, келесі  ой - ақиқат  заттардың  бөлшектерінен  тұрады, олар  абсолютті
кеңістікте  жəне  уақытта  Ньютонның  үш  заңына  сəйкес  қозғалады  жəне  бір-
бірімен  дүниежүзілік  тартылу  заңына  байланысты  əсер  етеді. Белгілі  бір
бағдарламамен  жұмыс  істейтін  ғалымдар  бұл  механиканың  метафизикасын
қолданады, оны  барабар  жəне  мəселе  емес  деп  есептейді. Бірақ, басқа  да
болашақты  зерттеу  бағдарламаларын  анықтайтын  метафизика  болуы  мүмкін.
Сонымен, XVII ғасырда  механикасында  Ньютондікімен  бірге  картензиандық
бағдарлама болды, олардың метафизикалық қағидалары біріншіден ерекше.
Сонымен  бірге, түпнегізіне  қарап, барлық  бағдарламаның  сипаттамасын
байқауға болады.
Бағдарламаға «жағымсыз  эвристика» кіреді, ол  көмекші  гипотезалардың
жиынтығынан  тұрады, оның  түпнегізін  фальсификациядан, жоққа  шығаратын
факторлардан  қорғайды. Барлық  өнертапқыштық  оның  артикуляциясына  жəне
гипотезаның  түпнегізін  ұстайтын  зерттеуге  немесе  жұмысқа  бағытталған
жиынтық «қорғаушы  белбеу» деп  аталады. Бұл «қорғаушы  белбеу»
бағдарламасы  өзіне  сынау  аргументтердің  жалынын  жақындатып  тартады.
«Көмекші гипотезалар сақинасы» бақылаушылардың шабуылын ұстап тұрады,
түпнегізді  қорғайды. Т
0
 - бұл  өзіндік  бір  методологиялық  ереже, олардың
кейбіреуі қандай жолдардан аулақ болуды көрсетеді.
Жағымды эвристика - ол ғалыммен алғашқы мəселелері мен мақсаттарын
таңдау мен шешу. Барлық жағымды эвристика белгілі бір уақытта сынды жəне
ауытқуды  елемейді, конструктивті  зерттеулермен  айналысады. Мұндай
стратегиясы  бар  ғалымдар  əлі  де  түсініксіз  жəне  потенциалды  жоққа
шығаратын  бағдарлама  фактілерін  жəне  олардың  сол  фактілердің  болуы
бағдарламадан бас тартуға болмайды деп есептейді.
Фальсификация  теоретикалық  сында  жəне  эмпириялық  бас  тартуда
болжаудың «қорғаныс  белбеуі» ғана  болады. Жалпы келісімдерге  байланысты
фальсификацияны  қатты  ядроға  жақындатуға  болмайды. Лакатостың  зерттеу
бағдарламасы  методологияның  орталық  тартылуы  көптеген  бəсекелес
гипотезалардың  бас  тартудан  фальсификацияға  ауысады, ал  сонымен  бірге
бəсекелес  бағдарламаны  растайды  жəне  тексереді. «Қорғаушы  белбеудің»
жекелей гипотезалары бағдарламаның қатты ядросын бүтін сақтап қалдырады.
Лакатостың  сипаттамасы  бойынша, зерттеуші  бағдарламасы  маңызды  ғылыми
жетістік  болып  табылады  жəне  оларды  озық  немесе  кері  кетушілік
мəселелердің  алға  жылжуы  деп  бағалауға  болады. Зерттеуші  бағдарламасы
прогрессивті (озық) жəне  регрессивті (кері  кетуші) дами  алады. Егер «қатты

103
ядро» «қорғаныс белбеуінің» жаңа гипотезаларының пайда болуына жол берсе
зерттеуші бағдарламасы дами береді. Мұндай гипотезалардың дамуы əлсізденіп
жəне  жаңаларды  түсіндіруге  хəлі  жетпегенде, ауытқу  фактілерін  бейімдей
алмағанда, дамуды  кері  кету, немесе  регрессивті  кезеңіне  əкеледі. Алғашқыда
оның теориялық  дамуы жаңа  фактілердің  пайда  болуына  əсер  етеді. Екіншіде,
болжаммен  айтылған  немесе  кенеттен  пайда  болған  бəсекелес  бағдарламаның
жаңа  фактілерін  ғана  түсіндереді. Бəсекелесі  тез  дамыса  зерттеуші
бағдарламасы  көптеген  қиыншылықтарға  кездеседі  жəне  керісінше, зерттеуші
бағдарламасы  көп  нəрсені  түсіндіре  алса, өзінің  бəсекелесін  өз
қоғамдастығынан  шығара  алады. Бұл  болжамдалып  айтылған  бір  бағдарлама
фактісінің екіншіге ауытқу болуымен байланысты.
Сондықтан, зерттеуші бағдарламасының осындай дамуы (Ньютон) «теңіз
аномалиясы» сияқты  бір-бірімен  байланыспайтын  негізімен  өтеді. «Қорғаныс
белбеуі» келесі өзгерісінде болжамданған жаңа фактілер бағдарламада кері кету
пайда болады. И. Лакатос зерттелуші бағдарламасының тұрақтылығын көрсете
білді.
«Қарама-қайшылықтың 
логикалық 
дəлелдемесі, не 
ғалымның
экпериментальді табылған аномалиясы зерттелетін бағдарламаны бір ұрған мен
жоғалта  алмайды». Поппердің (сынға  ұшырап  немес «тез  өледі») деген
гипотезасынан  Лакатос  бағдарламасының  айырмашылығы - теория  тек  қана
өмір  сүрмейді, ұзақ, қиналыспен «өледі», өйткені «қорғаныс  белбеуі» ядроны
сақтау үшін өзін құрбандыққа шалады.
Зерттелетін  бағдарлама  мəселелерді  сəтті  шеше  алса  жетістіктерге  жете
алады, ал бұл мəселелерді шеше алмаса ыдырап, тарайды.
Дамыған  бағдарлама  аясында  барлық  жаңа  фактілер  түсіндіріліп, айқын
теориялар  дамытылды. Лакатос - ғалымдар  бағдарламаны  мүмкіндіктерін
рационалды (жаңадан) бағалауға  жəне  жалғастыру  туралы  сұрақтарды  шешу
немесе  одан  қатысудан  бас  тарта  алады  деп  санайды. Сондықтан, ол
төмендегідей, критерийлермен  жаңадан  бағалауды «даму» мен «өзгеруді»
ұсынады. Кезекті теориялардан Т
1
 Т
2.......
Т
п-1
, Т
п
 тұратын бағдарлама прогресске
айналады, егер  Т
п-1
  сəтті  түсіндіргенді  Т
п
  барлық  фактілерді түсіндіреді. Озық
дамыған бағдарламада əрбір келесі теория қосымша фактілермен сəтті болжам
жасай  алуы  тиіс. Сонымен, бағдарламаның  негізгі  маңызы - оның  қабілетін
білім  толтырады, жаңа  фактілерді  болжайды. «Ғылымның  негізгі  көзі
эмприялық  нəтижелердің  жəне  теориялардың  байланысы  емес, зерттеуші
бағдарламаның  бəсекелестігі, жаңа  фактілердің  болжаулары  болып  табылады.
Қандайда  бір  құбылыстардың  пайда  болуын  түсіндіруде  кездесетін  қарама-
қайшылықтар  мен  қиындықтар  ғалымдардың  оған  деген  көзқарастарын
өзгертпейді», - деп  Лакатос  түсіндіреді. Лакатос  моделі  негізінде  ғылыми
білімнің  дамуындағы  үздіксіздігін  жəне  оның  эмприялық  деңгейге  қатысты
тəуелсіздігін  түсіндіру  мүмкіндігі  туылды. Куннан  Лакатос  концепциясының
айырмашылығы: Лакатос  ғылыми  білімнің  өсуіне  түсініктеме  берді, онда  ол
ғылымның  психологиялық  қоғамдастығына  емес, осы  процестің  объективті
логикасына мəн берді.
Ғылымдағы  формализм. И. Лакатос  өз  назарын  ғылыми  формализмге