94
сынаушыларыма жауап» немесе «Өмірбаяным» атты шығармасында ол осы
мəселені анықтайды; Отто Нейрат Попперді Вена ұжымының ресми оппоненті
деген. Аналитиктарға қарсы ол өзінің бағдарламасының мəні туралы былай
деген: «Сөзбен мағыналарды қазбаламай, сыналған теориялармен олардың
құндылығын анықтауымыз керек».
К. Поппердің, ғылым философияның өкілі ретінде назарын ғылыми
білімнің өсу мəселесіне аударады. Бірінші шешім қадамы ретінде ол
демаркацияны - ғылымды ғылым еместен ажыратуды ұсынады. «Демаркация»
терминін Поппер ғылымның шекарасын анықтауға енгізген. «Мен ғылым мен
ғылым еместің аралығын көрсеткім келді, себебі, ғылым көп жағдайда
қателеседі, ал ғылым емес кездейсоқтықта ақиқатқа ұрынуы мүмкін».
Демаркация мəселесі (бөлу, ажырату) ғылымды иррационалды аңыздар мен
квазиғылыми құбылыстардан, экзистенциалдық, идеологиялық қатпарлардан
босатуға арналған. Бірақ, демаркация кең мағынасында эмпириялық
ғылымдарды математика, логика мен метафизикадан бөлу мөлшерлерді іздеу.
Демаркация белгісі ақиқатты жалғандық қатынастырға теңделмейді, ол тек
ғылымның нақты аймаққа қатысын білдіреді. Индуктивті логика демаркация
белгісінің ерекшелігі мен лайықтығын анықтамайды. Поппердің айтуынша:
«демаркация белгісін келісім немесе конвенцияның ұсынуы деп түсіну керек».
Ғылыми өлшемнің ең əлсіз нүктесі - тəжірибелік тексеру - олда
жетілмеген. Яғни, теорияны дəлелдемейтін де фактілер кездеседі.
Л. Витгенштейннен келесі пікір жалғас алады, əр ғылымдылыққа қатысты
теория фактілерге (хаттамалық пікірге) сүйенеді жəне тəжірибенің нəтижесі
болады. Ал Поппер таза бақылаудың мағынасыздығын немесе нақты, бақылау
тек тандамалы жəне мақсатты деп жариялаған. Сөйтіп, ол анық жариялаған:
«Теорияның ғылыми мəртебесінің белгісі оның фальсификациялануымен жоққа
келтірілуі...». Əр жақсы, жетілген теория тиым салады, теорияның тиым салуы
көп болса, ол жетілген, басқа теориямен жоққа келтірілуі тек бір сəтте. Басқа
жағынан қарасақ, Л. Витгенштейннің бақылаудың үстемді шешімімен келіссек,
тəжірибелік білім теорияның ақиқатты екендігіне толық негіз бола алмайды,
себебі, тек бір факт арқылы теорияны жоққа келтіруге болады. Дəстүрлі мысал:
биологтар, Австралияда қара түстілер кездескенше дейін аққулар тек ақ түсті
деп саналған.
Осыларға назарын аударып, Карл Поппер верификацияның келешегі деп
теорияны принципиалды түрде жоққа шығаруды, оның фальсификациясын
ұсынады. Осы жағдайда, ғылыми деп соңғы ақиқат деп жарияланған емес,
жоққа келтірілгенді санаймыз. Ғылыми емес құрылыстар (қосымша
метафизикада) фальсифицияландырылатын ғылыми теориялар қарағанда жоққа
келтірілмейді, себебі, жоққа келтіру эмпириялық, тəжірибеге негізделген
білімді дəлелдейді, яғни, оның ғылымдылығын, фактілермен байланысын.
Ғылымдылықтың идеалынан алшақ ғылыми емес концепциялар мəнінде жоққа
келтірілмейді. Оны ешқандай факт жоққа келтірмейді, себебі, ол фактілермен
жұмыс жасамайды. Поппер өзі осыны түсініп, жазған: «Менің білім теориясына
деген қатысым революционды болған соң, сол себепте, мен ойламағандай,
қабылдауда қиындық тудырды».
95
Оның
пікірінше, ғылым
мен
рационалдылық
тоталитарлы
иррационалдылықтың рухына қарсы болатын негіз. Демаркация мен
фальсифицияландыру идеясы - оған əлемде атақ əкелген жетістіктер.
Фальсифицияландыру қағидасы верификация принципіне альтернативаны
құрастырады жəне бірінші позитивистермен қорғалатын индуктивизм
принципіне сынау ретіне тудырады. Индуктивизмге қарсы Поппер эмпириялық
бағдарламалардың рационалды құрастырылған схемалар үстемді ғылыми
зерттеудің гипотетикалық-дедуктивтік моделін ұсынады. Эмпириялық
бағдарламалар өздері конвенционалды түрде қабылданған эмпириялық негізге
арқа сүйейді. Сөйтіп Поппер Вена ұжымының қисан эмпиризмінен бет бұрады.
Ол зерттеудің теориялық пен эмпириялық деңгейлерінің теңдігі мен
байланысын қөрсетуге тырысты.
Фальсифицияландырылу теориясы 1965 ж. Лондон коллоквиумінде
жарияланды, келесі бірнеше жылдар Еуропа мен оның шеңберінен тыс ғылым
философиясының пікірталасының орталық тақырыбы болды. Күмəнсіз,
фаллибилизм туралы тұңғыш рет айтқан Ч. Пирс (1839-1914 жж.), бірақ
артикуляциаландырылған доктринаға К. Поппер өзінің «Ғылыми білімнің өсуі
мен логикасы» атты шығармасында (1934 ж.) айналдырды. Фаллибилизмді тек
60-шы ж. қолдана бастады. Попперниандік қозғалысқа кіргендер: Дж. Агасси,
Дж. Уоткинс, Дж. Фрезер.
Поппер өзінің фальсифицияландыру концепциясын келесі тұжырымнан
бастайды - теориялық білім шамамен болжамды, ол қателікке ұрынады.
Ғылыми білімнің өсуі ғылыми гипотезалардың ұсынуы мен жоққа келтіруді
негіздейтін процесс. Соңғысы фаллибилизм принципінде бейнеленеді. Поппер
сенеді, қанша тексерістен өтсе де ғылыми теориялар қателесуі мүмкін, олардың
мүмкіндігі нөлге жақын. Басқаша айтқанда, теориялардың бəрі қате деп
қателесуге болмайды. Сонымен бірге ол өзінің жағымды қағидасын ғылым
философиясының идеялық ағымдарының контекстіне қоюға тырысты.
Конвенциялық
пікір
бойынша
табиғат
заңдарын
бақылаумен
фальсифицияландыруға болмайды жəне жүйелерді фальсифицияландырылған
немесе фальсификацияға жатпайтын деп бөлуге болмайды, бұндай бөлініс анық
емес деп тұжырымдайды. Сөйтіп, осы принциптін түсіндіруінде кейбір
қозғалыс бар. «Фальсификация» термині теорияға қарсы келетін эмпириялық
фактілер арқылы теорияны жоққа келтіру деген мағынаны білдіреді.
Фальсифицияландыру дегеніміз əр ғылыми теорияның фальсификацияға
ашықтығы. Фальсифицияландыру дегеніміз теория оны дəлелдейтін, яғни,
дедукция арқылы тұжырымдалынатын тек эмпириялық фактілермен бірге емес,
сонымен қатар, теорияға қарсы, əлі белгісіз эмпириялық куəландырылмаған
потенциалды фальсификаторлар тобы. «Теория «эмпирикалық» немесе
«фальсифицияландырылатын» деп аталады, ол екі топ мүмкіндігін, негізгі
пікірлерді екі қуыссыз топ астына бөлсе: бірінші, өзімен сəйкес емес, өзіне
лайық емес негізгі пікірлер тобы; екінші, өзіне қарсы емес, өзі «жіберетін»
негізгі пікірлердің тобы». Осы анықтаманы нақты айтсақ, теория
фальсифицияландырылады, оның нақты фальсификаторлардың тобы қуысты
(бос) болмаса. Алғашқы «қияли фальсификационизмнен» (тəжірибемен жоққа
Достарыңызбен бөлісу: |
