Пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені (ПОӘК) «Салықтық жоспарлау»

24 

 

3. Салықтық жоспарлау мен болжамдау салық элементі ретінде   

Салық  механизмі  -  салықтың  ұйымдық—құқықтық  нормалары  мен  басқару  әдістерінің 

жиынтығы,  бұған  әр  түрлі  салықтық  реттеу  құралдары  да  (салық  ставкасы,  салық  жеңілдіктері, 

салық  салу  әдістері  және  т.б.)  енеді.  Мемлекет  ӛзінің  салық  механизміне  салық  заңдылықтары 

арқылы  құқықтық  нысан  беріп,  оны  реттеп  отырады.  Салық  механизмі  практикалық  салық  іс-

қимылдарының  жиынтығы,  яғни  салық  заңдары  ережелерін  практикада  жүзеге  асырудың 

шарттары мен тәртіптерінің жиынтығы. Объективті негізгі бағытталмаған кез-келген салықтық іс-

қимыл  ұдайы  ӛндіріс  процесіне  субъективтік  қол  сұғу  ретінде  қарастырылады  және  олардың 

нысанының ӛзгеруіне әкеледі. Салық механизмі салық салуды басқарудың негізі болып табылатын 

салықтық құқыққа сүйеніп, салық қатынастарын реттеуге мүмкіндік береді. 

Салық  механизмі  –  бұл  ұйымдық-экономикалық  категория  ретінде  осы  ұғымды 

түсіндіретін  салық  теориясының  аясы,  сәйкесінше,  ұлттық  табыстың  бӛлігінде  ӛндірісте 

жасалынған бӛлігін қоғамдастыру кезінде қалыптасатын қайта бӛлу қатынасы кезіндегі объективті 

қажетті  басқару  процесі.  Салық  салу  механизмі  салықтарды  белгілеудің  принциптерінен, 

нысандары  мен  әдістерінен,  оларды  ӛзгерту  мен  күшін  жоюдан,  оларды  тӛлеуді  қамтамасыз  ету 

бойынша шаралардан тұрады.   

Бұл  процесте  қалыптасатын  қатынастың  барлық  саласын  үш  қосалқы  жүйемен  шектеуге 

болады: салықтық жоспарлау, салықтық реттеу және салықтық бақылау.   

Салық  саясатының  мәнін  ашудың  әдістемелік  негізі  мен  алғышарты  болып  салықтық 

қатынастар,  ол  олардың  негізі  –  мемлекеттің  қаржы  ресурстарын  қалыптастыру  бойынша 

мемлекет пен шаруашылық субъектілер арасындағы қатынастар табылады. 

Салықтық  қатынастарды  басқаруда  әртүрлі  ұйымдастырушылық-құқықтық  тәсілдер, 

нормалар,  құралдар,  нысандар  және  т.б.  пайдаланылады.  Салықтық  қатынастарды  ұйымдастыру 

әдістерін бекіте отырып, мемлекет оларды заңдарда және басқа нормативтік актілерде рәсімдейді, 

ЖІӚ-ді алу тәсілдерін, тӛлем түрлерін, салық ставкалары мен жеңілдіктерін, салық салу әдістерін 

және  т.б.  анықтайды.  Мемлекет  ӛзінің  салық  саясатын  салық  механизмі,  оның  тұтқалары, 

бӛлімшелері мен элементтері арқылы жүзеге асырады.  

  Құқықтық  реттеу  және  регламентеу  мемлекеттік  басқару  органдары  іске  асыратын 

салықтық  реттеуді  ұйымдастыру  бойынша  заңдық  актілерді  жасап  шығару  мен  қабылдауды 

білдіреді.  Регламенттеуші  құжаттар  болып  –  салықтар  туралы  заңдар,  әр  қаржы  жылына 

қабылданатын  бюджет  туралы  заң  және  осындай  басқа  да    нормативтік  құжаттар  табылады. 

Қаржы  министрлігі,  жергілікті  қаржы  және  салық  органдары  жұмыс  істеп  тұрған  заңдар  мен 

Үкіметтің  қаулылары  негізінде,  оларға  берілген  ӛкілеттік  шегінде  салықтық  тәртіпті  сақтауды, 

мемлекеттің  экономикалық  дамуының  сол  кездегі  жағдайының  талаптарына  жауап  беретін 

экономикалық  саясат  жүргізуге  мүмкіндік  жасайтын  салықтық  қатынастарды  ұйымдастырудың 

бірыңғай ережелерін белгілейтін нұсқаулықтар мен басқа да құжаттарды жасап шығарады. 

  Салықтық жоспарлау  –  мемлекеттік  билікпен,  объективті  экономикалық  заңдарды  ескере 

отырып, барлық салалар мен аймақтардың дамуын баланстау, экономиканың дамуының мақсатты 

бағытталуына  сәйкес  процестерді  координациялау  арқылы  экономиканы  реттеуі.  Салықтық 

болжамдау  жоспарлаумен  біріге  отырып,  ӛткен  кезеңдегі  шаруашылық-ұдайы  ӛндірістік 

жағдайларды  бағалауды  қамтамасыз  етеді;  экономикалық  дамудың  перспективаларын 

айқындайды; салық салу концепциясын жасайды; салық салу процедурасын заң түрінде белгілеп 

және салықтар бойынша бюджетті бекітеді. 

  Салықтық реттеу инвестициялық процестерге, салалардағы технологиялардың жаңаруына, 

бюджеттің тепе-теңдігін, ішкі салықтық аударымдардың ӛзін-ӛзі реттеуі экономикалық әсер етуді 

қамтамасыз етеді. 

    Нарық  жағдайында  салықтық  реттеу  нарықтық  реттеу  сипатын  алады  және  ӛндірушілер  мен 

тұтынушылардың  ӛзара  еркін  қарым-қатынасын  білдіреді.  Ӛндірушілердің  жекелеген  және 

олардың қызығушылықтарының қарама-қайшылықтары салдарынан жоятын құбылыстардан қашу 

мүмкін емес. 

    Нарықтық  қатынастар  бір  жағынан  жекелеген  субъектілердің  ӛндірісін  қатаң  бәсекелестік 

жағдайында  дамытуға,  ал  басқа  жағынан  -    ӛндірілген  тауарлар  массасының  қажеттіліктер  мен 

ӛткізу  мүмкіндіктеріне  сәйкес  келмеуі  нәтижесінде  жекелеген  кәсіпорындар  арасындағы 

шаруашылық байланыстардың үзілуіне әкеледі. Осыдан ӛндірістегі тоқтап қалулар мен нарықтың 

25 

 

дағдарыстық  үрдістерінің  алдын-алу  үшін,  мемлекеттік  реттеу  қажеттілігі  келіп  шығады  және 

мұнда экономиканың динамикалық дамуының реттеуіші болып салық механизмі табылады. 

  Салықтарды  басқару  -  ерекше  әдістер  мен  тәсілдер,  оның  ішінде  екі  жағы  бар  – 

жеңілдіктер  мен  санкциялар  секілді,  салықтық  ынталандырушылар  арқылы,  мамандар 

аппаратымен жүргізіледі. 

  Шаруашылық  жүргізудің  қазіргі  жағдайында,  ӛз  қызметін  нарықтық  шаруашылық 

жағдайында  жүргізіп  отырған  мемлекеттердің  тәжірибиесін  ескере  отрып,  салықтар  бойынша 

басқарушылық  шешімдерді  ғылыми  негіздеу  аса  маңызға  ие.  Шаруашылық  субъектілерін  қатаң 

регламенттелген  орталықтандырылған  басқарудың  орнына,  салықтар  нысанындағы  сан-алуан 

жанама  қаржылық  құралдар  қолданыла  бастады.  Олардың  кӛмегімен  қаржы  ресурстарының  – 

шаруашылық  субъектілердің  де,  мемлекеттің  де  жалпы  кӛлемі  реттеледі.  Салықтарды  басқару 

салықтық тәртіпті сақтауға, ӛндірістің дамуын ынталандыруға бағытталған. 

  Салықтық бақылау заңды және жеке тұлғалардың бюджетке және бюджеттен тыс қорларға 

салықтар мен тӛлемдердің есептелуінің дұрыстығын, уақтылы және толығымен түсуін қамтамасыз 

етеді. 

  Бұл  звенолар  мен  жүйелердің  спецификасын  теориялық  анықтау,  экономикалық 

теорияның  фундаменталды  негіздеріне  бағынады;  олардың  барлығы  нақты  экономикалық  базис 

тұғырында дамушы, ұдайы ӛндірістік қатынастардың қосындысы болып табылады. 

  Бірақ  практика  салықтық  жоспарлау,  реттеу,  басқару  және  бақылаудың  теориялық 

анықталатын  сфераларына  ӛз  ӛзгерістерін  енгізеді.  Сондықтан  салық  механизмі  нақты  салықтық 

іс-әрекеттердің  жиынтығы,  яғни  салық  заңдарының  негіздерінің  шарттары  мен  жүзеге  асыру 

ережелерінің жиынтығы ретінде қарастырылуы қажет. 

  Салық  механизмі  салықтық  қатынастар  жүйесін  субъективті  регламенттеудің 

экономикалық  тұтқасы  ретінде  кӛрінеді.  Оның  әрекеттерінің  экономикалық  заңдарға  бағынуы 

салықтық  қатынастарды  реттеуде  субъективизмді  шегеріп  тастайды.  Сондықтан  әрбір 

практикалық  іс-әрекет  жасауда,  яғни  салық  теориясының  негізгі  приципиалды  талабын  бұзбау 

үшін заңды сақтау қажет. Салық салу процессінің субъективті және объективті бастаулары жалпы 

бір болып табылады. 

  Салық    механизмі  –  салық  салуды  басқару  негіздеріне,  салық  құқығына  сүйене  отырып, 

салықтық  қатынастарды  бір  тәртіпке  келтіруге  мүмкіндік  береді.  Кез-келген  салықты 

қалыптастыруда қолданылатын нақты салық режимі тек салық заңдарына ғана емес, оларға арнап 

шығарылатын нұсқаулықтарға да тәуелді. 

  Оптималды  салық  механизмін  қабылдау  әртүрлі  салықтарды  таңдауды,  сонымен  бірге 

оларды  есептеу  және  бюджетке  тӛлеу  бойынша  сәйкес  нормалар  мен  ережелермен  қамтамасыз 

етуді  білдіреді.  Мұнда  салық  жеңілдіктері  мен  санкициялары  да  ӛте  маңызды.  Олар  салықтық 

реттеудің бастапқы негізі, сонымен бірге бірдей дәрежеде салықтық бақылаудың құрамдас бӛлігі 

болып табылады. 

  Практикада  салықтар  категориясының  ішкі  потенциалын  іске  асырудың  экономикалық-

құқықтық  әдісі  ретінде  қалыптасатын  салық  механизмі,  ұдайы  ӛндірістік  мақсаттарға  жұмыс 

істейді,  мемлекеттік,  корпоративтік  және  жеке  экономикалық  мүдделердің  арасындағы 

салыстырмалы тепе-теңдікке қол жеткізуге кӛмектеседі.