Алматы экономика және статистика академиясы Алматы қаласы Қазақстан халқы Ассамблеясы

497 

Open  access: 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

бұл,  жеке  инвесторлардан  басқа,  кез-келген  түрдегі  қаржы  делдалы  (ұйымдар).  Бірақта, 

қазіргі  уақытта  бұл  термин  (ескі  отандық  әдебиеттерде  кездескені  болмаса)  сондай  кең 

мағынада  қолданылмайды.  Шет  мемлекеттердің  көпшілігінде  институционалды 

инвесторларға,  сақтандыру  компаниялары,  зейнетақы  қорлары  мен  ұйымдасқан 

инвестициялау  институттары  жатады  (ҰИИ).  Өз  кезегінде,  ҰИИ-ға  –  инвестициялық 

қорлар  (инвестициялық  компаниялар),  хедж-қорлар,  банктердің  сенім  департаменттері 

жатады.   

Әлемдік  тәжірибеде  институционалды  инвесторлардың  ірі  топтарына  сақтандыру 

компаниялары  мен  жинақтаушы  зейнетақы  қорлары  жатады.  2014  жылы  оларға 

институционалды инвесторлардың барлық активтерінің 30-31%-і келген, үшінші орында 

28%-

ті инвестициялық қорлар тұр. Бұл топтың жылына орта есеппен 16% өсуі байқалуда 

және  бұл  ең  тез  өсу  болып  саналуда.  2014-2015  жж.  АҚШ-та  институционалды 

инвесторлардың  активтері  2,7  есе  өсті,  нәтижесінде  2015  жылы  18,4  трлн  долларды 

құрады.  Сонымен  қатар,  жинақтаушы  зейнетақы  қорларының  үлесі  –  37%,  сақтандыру 

компаниясының  үлесі  –  23%,  ал  инвестициялық  қорлардың  үлесі  –  26%  болды.  

Институционалды инвесторлардың активтерінің көлемі жағынан АҚШ, одан кейін екінші 

орында Жапония (3 трлн доллар) тұр. Бұл елде, инвестицияның басыңқы үлесі сақтандыру 

компаниясында  және  екінші  деңгейдегі  банктердің  сенім  бөлімшелерінде  орналасқан. 

АҚШ-та,  Англияда,  Голландияда,  Швейцарияда  және  Швецияда  институционалды 

инвесторлар активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы 110-220% арасында өзгеріп тұруда. Сонымен 

қатар, ЭҚДҰ мүшелері арасында дамушы мемлекеттердегі институционалды инвесторлар 

активтерінің көрсеткіштері төмен [1].   

Институционалды  инвесторлардың  активтері  өсімінің  ең  басты  себептерінің  бірі 

есепті  айдағы  теңгенің  девальвацияға  ұшырау  салдарынан  шетел  валютасында  қайта 

номинирленген  қаржы  құралдарын  қайта  бағалау  болып  табылады.  Оның  негізгі  себебі 

мемлекеттік  бағалы  қағаздардың  (МБҚ)  көпшілігі  инфляция  деңгейін  жауып,  аз  ғана 

табыс әкелгендігінде болып отыр.  

Ұлыбританияда,  институционалды  инвесторлардың  активтері  2015  жылы  3  трлн 

доллар болды. Франция мен Германияда – инвесторлардың активтері 1,5 трлн долларды, 

ал  Голландия  мен  Австралияда  –  активтер  0,6  трлн  долларды  құрады.  Германияда 

сақтандыру компаниясының, ал Голландия мен Ұлыбританияда – жинақтаушы зейнетақы 

қорлары  активтерінің  үлесі  басым  болып  келеді.  Сақтандыру  компаниялары  арасында 

инвестициялау тұрғысынан басты топ – өмірді  сақтандыру компаниялары болуда, бұларға 

инвесторлар активтерінің 80%-і салынады.  

Инвестициялық  қорлардың  танымалдығын  оның  санынан  көруге  болады,  бүгінгі 

күні дүниежүзінде 50000 инвестициялық қор бар. 

Институционалды    құрылым    экономикада    екі    рөл    атқарады.    Бір    жағынан,  

оңтайлы шешімдер  қабылдау  үшін  шаруашылық  қызметтерді  тоқтатады.  Ал,  екінші  

жағынан  экономикалық  қызметтерді  шоғырландыру  құралы ретінде қызмет атқарады. 

Институционалды    құрылым  –  бұл    экономикалық    келісімдердің    қатысушыларын  

біріктіруді  қамтамасыз  ететін  буын  болып  табылады.   

Нарықтық    шаруашылықтың    институционалды    құрылымын    анықтау    кезінде,  

институттардың  үш  тобын  қарастырамыз: 

1.   

Инфрақұрылымды-нарықтық    ұйымдар    жүйесі    ретінде  (банктер,    биржалар,  

нарықтар); 

2. 

Нормативті-құқықтық    нарықтық    талап    қоюларда    қызмет    етіп    жатқан  

субьектілердің    әрекеті    нормативті-құқықтық    әдістерді    қолдану    жолымен    жүзеге  

асырылады; 

3. 

Психологиялық.    Бұл    топ    факторлары    табиғи    ортамен    өмір    сүру  

талаптарымен  анықталады (дәстүрлер,  мәдениеттер  және  шаруашылық  жаңалықтар). 

498 

Open  access: 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

Жаңа  нарықтық  экономика  болу  үшін  нарықтық  механизмнің  жұмыс  істеуі  

емес  оған  сәйкес  келетін:  институттар  түрінде  жасалған  толықтырулар  болу  керек,  

яғни  ол  адамдардың  әрекетін  қалыптастырады.  Өйткені  нарықтык  экономикасы  бар  

кейбір  елдердің  гүлденіп  немесе  алға  шығып  отыруы  екі  талай. 

 

Институционалды  инвестор  –  ҚР  заңына  сәйкес  инвестициялауды  іске 

асыру мақсатында қаражаттарды тартатын заңды тұлға», ал басқа инвесторлар жеке болып 

табылады.

 

Институционалды  инвесторлар  инвестицияны,  Қазақстан  Республикасының 

заңдарында  белгіленген  жағдайларды  қоспағанда,  инвестициялық  портфельді  немесе 

зейнетақы активтерін басқару жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар бағалы 

қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары көрсететін қызметті пайдалана отырып жүзеге 

асырады [2]. 

Қазақстандағы  нарықтық  жүйенің  қарқынды  дамуы  еліміздегі  институционалды  

инвесторлардың  қызметін  жетілдіруге  әкелді.  Бұған  әрине  еліміздің  экономикасының 

әсері тиіп отыр. Дегенменде,  әр саланың  өзіне тән  болып келетін  түйінін шешуді  қажет 

ететін    проблемалары  бар.  Сол  секілді  институционалды  инвесторлардың  алдында  

бірқатар проблемалар бар. 

Біріншіден    өтімді,  әрі  сапалы    қаржылық  құралдардың    жетіспеушілігі  болып 

табылады.  Қазіргі  кездегі  экономиканың  жақсы  дамып  келе    жатқанына    байланысты 

көптеген    адамдар  жұмыс  орнын    табуда.  Бұл  өз  кезегінде    зейнетақы,  сақтандыру  

жинақтарының    еселеп  өсуіне  әкеліп  жатыр.  Соған  байланысты    зейнетақы,  сақтандыру  

жинақтарын    орналастыру  жағдайы,  яғни,  осы  кезде  қаржылық  құралдардың 

жетіспеушілігі  туындайды. 

Соңғы  кездері  бірқатар  мемлекеттік    мекемелердің    бағалы  қағаздарын    қор 

нарығына  шығарғанымен,  бұл  қаржылық  құралдардың  жетіспеушілік  жағдайын  жоя 

алмайды.  Сонымен  бірге  отандық  қор  нарығындағы  институционалды  инвесторлардың 

активтері  инвестицияланатын  бағалы  қағаздардың  табыстылығының  сенімді,  әрі  өтімді 

бағалы  қағаздар    жетіспеушілігі    жағдайында  төмендеудің    үрдісі  байқалады.  Соған 

байланысты  ұлттық  валютада  еркін  қаражаттардың  көп  бөлігін    Қазақстан 

институционалды  инвесторлардың  әртараптанбаған    портфелін  құру  арқылы 

инвестициялап  жатыр.  Оның  негізгі  бөлігін    табыстылығы  төмен  мемлекеттік  бағалы  

қағаздар  алады,  бірақ  та  мемлекеттік  бағалы  қағаздарды  тәуекелдік  сипатынан  

қарастырсақ, олар  ең тартымды  қаржылық құрал болып саналады. 

Жоғарыда атап өтілген мәселелерді шешуге байланысты ұсыныстар: 

Біріншіден  нарықтың  оңтайлы  микроқұрылымын  және    мемлекеттік  бағалы 

қағаздар бойынша табыстылық  қисығының нақтылығын құру керек. 

Екіншіден  мемлекеттің  атынан  мемлекеттік  бағалы  қағаздардың  эмитенті  болып 

табылатын  мемлекеттік    органдарға  зейнетақы  қорларының  портфелінде  өтеу  мерзіміне 

дейін  мемлекеттік  бағалы  қағаздарды  ұстап  тұру  және  олар  бойынша  екінші  нарықта 

белсенді сауда жүргізу жағдайын қалыптастыру керек. 

Мемлекет  кепілділігімен  шығарылған  қаржылық  құралдардың  тартымдылығын 

арттыруға жағдайлар жасау. Ең алдымен концессионерлер үшін мемлекеттің кепілдік беру 

негізіне  нормативтік-құқықтық  актілер  дайындау    қажеттілігі  туындауда.  Құқықтық 

құжаттардың    оңтайландырылуы    концессионердің  және  мемлекеттік  қаржылық 

құралдарға  байланысты    жауапкершіліктерін  және  қаржылық  құралдардың 

тартымдылығын арттыруға алып келеді. 

Белгілі-бір рейтингке сәйкес шетел эмитенттерінің бағалы қағаздарына зейнетақы 

активтерін  инвестициялауға  болады.  Соған  байланысты  жекелеген  эмитенттер  бойынша 

жекелеген  тәуекелдерді  төмендететін  шетел  акцияларынан  индекстік  портфель  құруға 

болады.  Өйткені  зейнетақы  активтері  инвестицияланатын  қаржылық  құралдардың 

рейтингісі  болуы  керек  және  рейтинтік  бағалы  қағаздардың  табыстылығы  да  үлкен 

болады.