Алматы экономика және статистика академиясы Алматы қаласы Қазақстан халқы Ассамблеясы

371 

Open  access: 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

Еңбек ресурстарын пайдаланудың негізгі өлшем

і

 

 

Сейтахун С.  

Алматы экономика және статистика академиясы 

 

Нарықтық  экономиканың  анықтаушы  ерекшелігі  ретінде  өзінің  қалауы  бойынша 

реттестіре отырып, әр адам соның арқасында өзінің жұмыс күштерін сату мүмкіндігіне ие 

болатын,  еркін  еңбек  нарқының  болуы  болып  табылады,  себебі  еңбек  кезкелген 

экономиканың ең белсенді факторы болып табылады. Сонымен қатар, еңбек әр адамның 

тіршілік әрекеті мен дамуының негізі болып табылады. Адамның өз мәнінде бастапқыда, 

өмір  сүрудің  қажетті  және  табиғи  жағдайы  ретінде,  еңбек  ету  қажеттілігі  негіз  болып 

қаланған. Сондай-ақ қажеттілік және табиғи жағынан да, қоғамдағы оның ролі жағынан 

да  негізгісі  еңбек  болып  табылады,  қоғам  мүшелерінің  материалдық  және  рухани 

игіліктерге  деген  қажеттіліктерін  қанағаттандыру  мақсатымен  қандай-да  бір  қоғамдық 

жүйенің шегінде олардың өзара әрекеттесуі арқылы жүзеге асырылады, бұл жерде тауар 

өндірушілер ретіндегі жұмысшылардың және ұжымдардың еңбегі ескерілуде.  

Нарықтық  қатынастар  жағдайында  елдің  әрі  қарай  экономикалық  дамуы  еңбек 

ресурстарының  жағдайына,  экономикаға  тартылған  халықтың  саны  мен  сапасына 

байланысты. «Кезкелген экономикалық шаруашылыққа қуат беретін негізгі қор – бұл сол 

елдің немесе халықтың тірі жұмыс күші. Осы қордың түрлі қысқартылуы немесе кеңеюі 

шаруашылық дамудың жалпы қарқынына үлкен әсер етеді...».  

Еңбек нарқында қандай тауар сатып алу-сату пәні болып табылады? Экономикасы 

дамыған  елдердің  тәжірибесі,  сонымен  қатар  шетелдік  және  отандық  ғалымдардың 

зерттеулері еңбек нарқында ерекше тауар ретінде жұмыс күші сатылатынын және сатып 

алынатынын  нақты  дәлелдеуде,  яғни  адамның  қандай-да  бір  нақты  жұмысты  орындау 

қабілеті.  Осыған  байланысты,  кейбір  ғалымдар  «еңбек  нарқы»  ұғымын  пайдалануды 

заңсыз деп есептейді.  

Мемлекет,  егер  қажеттілік  туындамаса,  жұмыс  берушілер  мен  жалдамалы 

жұмысшылардың  өзара  қарым-қатынастарына  араласпай,  олардың  өзара  әрекеттесу 

шектерін  және  принциптерін  заңмен  белгілейді.  Еңбек  саласында  пайда  болатын  даулы 

мәселелер аранайы еңбек сотында қаралады, оның құрамына мемлекеттің, жалдаушы мен 

жұмысшының  өкілдері  кіреді.  Еңбек  соты  жұмыс  мәселелері  бойынша  жалғыз  және 

диспуттарды заңды өткізу үшін арналған соңғы форум болып табылады.  

Германиядағы 

еңбек 

нарқы 

реттеу 

жүйесінің 

сараптамасы, 

біздің 

экономикамыздағы жағдайда да қолдану үшін көкейкесті жағдайдың неміс жастары үшін 

келесі  тән  сипаттарды  атауға  мүмкіндік  беруде.  Біріншіден,  бұл  еңбек  нарқын  реттеу 

субъектілерінің саралануы. Мүгедектер сияқты, кейбір шаруашылықтар да еңбек келісім-

шарттарын  еркін  түзе  алмайды  және  көп  жағдайда  корпоративті  одақтарға  енуі  тиіс, 

олардың  іс-әрекеттерінің  ауқымы  еңбек  және  әлеуметтік  заңнамалармен  анықталады. 

Сондықтан еңбек нарқын реттеудің негізгі субъектілері – бұл тек мемлекет емес, сонымен 

қатар  кәсіподақтар  мен  жұмыс  берушілердің  одақтары  ретіндегі  қоғамдық  ұйымдар. 

Қоғамдық  корпорация  мүшелерінің  мүдделерін  қорғайтын  және  еңбек  нарқына 

айтарлықтай ықпал ететін пәрменді жүйе елдегі оны реттеу жүйесінің маңызды элементі 

бола алады. Екіншіден,  Германиядағы  еңбек  нарқын  реттеудің  тиімді  құрал-сайманы 

ретінде тарифтік келісім-шарттар  қызмет  етеді,  олардың  қолдану  тәжірибесі  қазақстан 

жағдайларында,  өндіріс  кірістерін  әлеуметтік  адал  бөлуді  қолдануға,  толық  жұмыспен 

қамтылу, ақша бірліктерінің тұрақтылығы, сыртқы және ішкі экономикалық тепе-теңдік 

сияқты себепші болатын, әлеуметтік өмірге көмек көрсететін және еркін, қоғамдағы және 

экономикадағы әлеуметтік және бәсекелестік тәртіпті құру сияқты жалпы экономикалық 

мақсаттарға жету. Ең соңғы, үшіншіден, еңбек нарқы мен әлеуметтік қорғауды реттеудің 

пәрменді  жүесінің  Қазақстанда  құрылуы  еңбек  және  жұмыспен  қамту  саласында  пайда 

372 

Open  access: 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

болатын  және  теріс  экономикалық  және  әлеуметтік  себеп-салдарға  әкеп  соғатын  түрлі 

кемшіліктерді бақылаудың және алдын алудың жүйесімен ілесуі тиіс. 

Жұмыссыздық  деңгейі  бойынша  Европадағы  алғашқы  орындардың  біруінде 

Франция  алуда.  Қазіргі  уақытта  жұмыссыздық  деңгейі  бұл  мемлекетте  экономикалық 

белсенді  халықтың  7-9%  құрайды.  Жаңа  жұмыс  орындарын  ашуға  бағытталған 

франциялық  үкіметтің  күш  салуына  қарамастан,  жұмыссыздық  деңгейінің  өсуі 

күшейтуде.  Францияда  еңбек  айтарлықтай  қымбат  бағаланады,  сондықтан,  кәсіпкерлер 

кәсіпорындарды  жаңғырту  арқылы  оның  өнімділігін  арттыруға  тырысады 

(компьютерлендіру, робототехниканы және автоматты  бағыттарды),  соның  нәтижесінде, 

әсіресе, төмен білікті жұмысшылардың аз саны қажет етіледі.  

Франциядағы  жұмыссыздық  деңгейін  төмендетудің  ең  маңызды  бағыты  еңбектің 

иілгіштігін  нығайту  негізінде  еңбекті  реттеуге  көшуі  болып  табылады.  Мұнда  ішінара 

жұмыспен  қамтылған  жұмыс  орындарын  құру,  белгіленген  мерзімге  жалдау  бойынша 

келісім-шарттарды енгізу, сонымен қатар экономикалық жұмыстан шығару процедурасын 

жеңілдету  туралы  сөз  болуда.  Ішінара  жұмыспен  қамту  деп  Францияда  ресми  жұмыс 

аптасының  ұзақтығына  қарағанда,  кем  дегенде  бестен  бір  бөлігіне  аз  болатын  тұрақты 

жұмысты  атайды.  Ішінара  жұмыспен  қамтылу  жұмыссыздықпен  күресудің  ең  маңызды 

құралы ретінде қарастырылады. Францияның Үкіметі мұндай жұмыспен қамтылу үлгісіне 

өтуші  кәсіпорындарды  міндетті  әлеуметтік  төлемдерден  босатып,  ішінара  жұмыспен 

қамтылған  жаңа  жұмыс  орындарын  ашуға  немесе  ішінара  жұмыспен  қамтылған  жұмыс 

орындарына  өтуге  ынталандырады.  Көп  жағдайда,  мұндай  еңбектің  түріне  біліктілігі 

төмен әйелдер (30% жұмыс істейтін әйелдердің ішінара жұмыспен қамтылған орындары 

бар) және жастар пайдалынады. Мұндай жұмыспен қамту түрі қызмет көрсету мен сауда-

саттықта ең көп таралған. Франциядағы жұмыспен қамту саясатының тағы да бір бағыты 

жұмыс  уақытының  азайтылуы.  Қазіргі  уақытта  Франция  үкіметі  заңды  тәртіпте  жұмыс 

аптасының  ұзақтығын  35  сағатқа  дейін  қысқартуға  талпынуда,  бұл  жаңа  жұмыс 

орындарын ашуға және жұмыссыздық деңгейін төмендетуге ықпал етуі тиіс.  

АҚШ-та  жұмыс  күшінің  нарқын  мемлекеттік  реттеу,  айтарлықтай  әлеуметтік 

сілкіністермен  қауіп  төндіретін  деңгейге  дейін  жұмыссыздықтың  өсуіне  жол  бермеуге 

бағытталған.  Одан  басқа,  ол  құрылымдық  сипаттың  көптеген  басқа  үйлесімсіздік 

салдарын жұмсартуға арналған. Мысал үшін, созылмалы жұмыссыздық толықтырылмаған 

бос  орындардың  үлкен  санымен,  бірқатар  мамандардың,  сонымен  қатар  ғылыми-

техникалық  прогресстің  қажеттіліктерінен  туындаған  жаңа  мамандықтардың  

жетіспеушілігімен  бірге  жүреді.  Мұндай  жағдайларда,  әсіресе  ғылыми-техникалық 

революцияның  жаңа  кезеңінде,  еңбек  саласында  мемлекеттің  тағы  бір  маңызды  қызметі 

жұмыс  күшін  кәсіптік  даярлау  мен  қайта  даярлау,  білім  беру  жүйесін  дамыту  болуда. 

Білікті  мамандардың  жетіспеушілігі  немесе  олардың  тиімсіз  пайдаланылуы  экономикаға 

әсер  етеді,  қоғамдық  өндірістің  тиімділігін  төмендетеді,  америкалық  капиталдың 

көрсеткіштерін халықаралық нарықтарда нашарлатады.  

Қазіргі  уақытта,  еңбек  нарқының  мемлекеттік  реттеудің  төрт  негізгі  бағытын 

бөлуге  болады:  1)  жұмыспен  қамтудың  өсуін  ынталандыру  және  жұмыс  орындарының 

санын арттыру бойынша бағдарламалар; 2)жұмыс күшін даярлауға және қайта даярлауға 

бағытталған бағдарламалар; 3) жұмыс күшін жалдауға көмек көрсету бағдарламалары; 4) 

жұмыссыздықтан әлеуметтк сақтандыру жөніндегі бағдарламалар. 

АҚШ-та  осы  бағдарламалардың  аясында,  бірінші  кезекте  экономиканың 

мемлекеттік секторында,  жүздеген  жұмыс  орындары  құрылды.  Ал  қазіргі  уақытта 

америкалық  үкімет  жұмыс  орындарын  мемлекеттік  секторда  емес,  керісінше  жеке 

секторда  ашуға  басымдық  танытуда  –  түрлі  жанамалы  реттеу  шараларының  көмегімен 

(салықтық жеңілдіктер, мемлекеттік субсидиялар және т.б.). 

Аталған  бағыттар  жұмыспен  қамтуға  ықпал  ету  әдістерінің  барлық  түрлерін 

қамтымайды. Жұмыс күшінің нарқын жанамалы реттеу шараларының кешені үлкен роль