Н. А. Маженова
142
соңындағы
өткен
екі
онжылдықтың
барысында
болған
экономикалық динамикасының негізгі қарқындарының өзгеруімен
байланысты. Ұлттық және әлемдік масштабта тұрақсыздық және
белгісіздіктер
арта
бастады.
Әлемдік
шаруашылықтың
интерұлттандыру үрдістері етек ала бастады.
Тұрақты даму келесі критерийлерге бағытталуы қажет:
экономика облысында – бұл, үзілмейтін сандық өсу
емес, экономикалық жүйенің тұрақтылығына жету;
даму әлеуетті мүмкіндіктерді кеңейтуді немесе іске
асыруды, толығырақ, қарқындырақ немесе өзінің жағдайын
жақсартуды, сапалық тұрғыдан үздік болуын білдіреді;
адам өмірінің сапасын жоғарылату облысынан. Бұл
белгілі шекке дейін өсіру, содан адамдардың жанұясының
игілікті тұрмысының тұрақтылығы; жеке қауіпсіздігіне кепіл,
сапалы білім, сапалы медициналық қызмет, комфортты
қоршаған орта;
ҚР экономикалық өсудің жағдайы болады:
экономикалық
кеңістік
жері.
Әлемдегі
мемлекет
территориясы бойынша ҚР – 9 орында;
пайдалы қазбалардың запасы: энергетикалық ресурс
(мұнай, табиғи газ, тас көмір), темір және марганец рудасы, жез
рудасы, ұран және т.б.;
мұнай шығару көлемі – бас стратегиялық шикізат;
квалификациялық жұмыс күшінің болуы.
ҚР экономикалық өсудің факторлары болады:
халықаралық нарықтағы мұнай, газ, түсті және қара
металдағы ыңғайлы конъюнктура және әлемдік экономиканың
өсуі;
кәсіпорындар және халықтағы төлемқабілетті сұраныстың
өсуі;
импорттыалмастыру саясатын жүргізу және ұлттық
өндірушілерді қаскүнемдік бәсекеден сақтау;
жақсы инвестициялық климат жасау тікелей шетелдік
инвестицияларды тарту саясаты.
Кейнсиандық модельдер. Доммар мен Харродтың модельдері.
Кейнстің бас ғылыми еңбегі “Жалпы жұмысбастылық
теориясы, процент және ақша” (1936) кітабы болды. Алдымен
Экономикалық теория
143
Кейнс неоклассиктердің сендіруіне қарай кризис кезінде
автоматты түрде неге толық жұмысбастылық орнамайтынын
түсінгісі келді.
Бірақ, кітаптың мазмұны, бастапқы ойлағанынан өте бай
болып шықты. Онда, капитализмге толық терең интерпретация
берілді, экономикалық ғылымдардың методологиялық аппараты
жаңартылды, мемлекеттің кризиске қарсы саясаты жасалды
және оның іске асыруға нақты ұсыныстар жасалды. Осының
бәрі жаңа теорияны кейнсиан революциясы деп, ал авторына
бүкіл әлемдік айқындық әкелді.
Кейнс
өз
талдауының
бас
инструменті
ретінде
«макроэкономикалық» (яғни жиынтық, агрегаттық, іріленген)
деп аталатын көрсеткіштерді қолданды - ұлттық табыс, жинақ
және инвестиция тасқыны, жиынтық сұраныс және жиынтық
ұсыныс. Сондықтан, Кейнсті макроэкономикалық талдаудың
негізін қалаушылардың бірі деп атау алды.
Кейнстің кітабының орталық ойы, кризис жағдайында
жиынтық сұранысты ынталандыру және жандандыру туралы
шараларды жасаумен ұсыну қажеттілігінде болды. Бұның бәрі
Кейнс бойынша өндірісті кеңейтуге және тауар ұсынысына
дұрыс әсер етеді, сондықтан да, жұмыссыздықты азайтуға
мүмкіндік туғызады. Осыған байланысты Кейнстің теориясын
кейде «сұраныстың тиімділік теориясы» деп атайды.
Тиімді сұраныс – жұмысбастылық көлемін анықтайтын
жиынтық сұраныс. Тиімді сұраныс екі бөліктен тұрады - тұтыну
және инвестиция (күрделі қаржы). Осы құрастырушылар белгілі
арақатынаста болғанда ғана, толық жұмысбастылық мүмкін деп
Кейнс санады. Инвестицияның мөлшерін Кейнс тиімді
сұраныстың бас факторы деп санады. Себебі инвестицияның
өсуі ұлттық табыстың көбеюіне әкеледі және өндіріске қосымша
жұмыскерлерді әкелуге, яғни жұмыссыздықты жоюға мүмкіндік
береді. Сондықтан инвестицияның нормалды мөлшері – бұл
барлық сақталудағы ақшаны күрделі қаржыға айналдыру.
Осыдан кең белгілі экономикалық теорияның формуласы
мынадай:
І = S
Н. А. Маженова
144
мұндағы І – инвестиция;
S – жинақ.
Кейнс неоклассиктермен келіспеуінің басты себебі, нарықты
экономикада жоғары жұмысбастылық жағдай, «автоматты»
түрде тепе-теңдік өзінше болмайтынын айтты. Осыдан, Кейнс өз
теориясына нәтиже шығарды, нарықты экономикада ұзақ
мерзімде жиынтық сұраныс жиынтық ұсыныспен тепе-теңдікте
болады, жұмыссыздық жоғары болса да. Кейнстің айтқаны
бойынша, мемлекеттің араласуынсыз нарықтық экономика ол
жағдайдан шыға алмайды. Осы жағдайдан экономикалық
саясаттың негізгі концепциясы капитализді реттеу концепциясы
шықты. Кейнс жұмысында инвестицияны көбейтуге екі негізгі
тәсіл ұсынады: ақша-несие және бюджеттік саясат.
Экономикалық өсу теориясы, 50 жылдары Кейнстің
ізбасарлары жаңа теория жасады, оның мәні, экономикалық
өсудің тұрақты қарқыны механизмін негіздеуге тіркеледі.
Экономикалық өсу теориясының бас өкілдері Массачусетс
технологиялық институтының профессоры Евсей Домар және
Оксфорд университетінің профессоры Роберт Харрод (1890-
1978) болды. Олар, экономиканың үдемелі қозғалысы үшін,
экономикалық өсудің тұрақты, орнықты қарқыны, қажеттілігі
туралы жалпы қорытындыға келеді, сонда еңбек ресурстары
және өндіріс қуаттары толық пайдалануға жетеді. Олар, ұзақ
кезеңде табыстағы қор жинаудың үлесі және күрделі қаржының
орта тиімділігі тұрақты болатын жағдайын мойындайды. Екі
автор да, тепе-теңділікке жету және өсудің тұрақтылығы
автоматты түрде келмейді, бұнда экономикаға мемлекеттің
белсенді араласуы қажет деп санайды. Олар, өндіріс қуатын
жоғарылатуда, жұмысбастылықты көбейтуге, өндірістің өсуі
және
жұмыссыздықты
азайтуға
мүмкіндік
жасайтын
инвестицияның рөлін атап өтеді.
Қайталауға арналған сұрақтар
1. Нарықтық экономиканың циклдік ауытқуының себептері
қандай?
Достарыңызбен бөлісу: |
