43
Ішкі бақылауды жүргізу кезінде әртүрлі әдістемелік тәсілдерді қолдануға болады: жалпы
ғылымидан бастап (талдау, ұқсастық, модельдеу және басқалары) жеке эмпириялыққа дейін
(түгендеу, жұмыстың бақылау өлшемдері, кері есептеу тәсілдері, логикалық тексеру және
басқалары).
Сондай-ақ ішкі бақылау сыныптамасы формалды сипатқа ие:
жүргізу кезеңдері
бойынша бақылау алдын-ала, аралық, соңғы бақылау деп бөледі;
функционалдық бағыт бойынша ол әкімшілік, бухгалтерлік, қаржылық-экономикалық
(шаруашылық бөлімі бойынша),
құқықтық, кадрлық бақылау және басқалары;
деректер
көзі бойынша бақылау құжаттық, нақты, автоматтандырылған деп бөлінеді;
шаралардың мерзімділігі бойынша - жүйелік, мерзімдік, эпизодтық;
ақпаратты алу кезеңдері бойынша – алғашқы
және жиынтық;
бақылау шараларын жүзеге асыру уақыты бойынша – алдын-ала, ағымдық, кейінгі;
бақылау шаралардың сипаты бойынша – жоспарлық және кенеттен.
7.3.
Ішкі бақылау жүйесін ұйымдастыру
Ішкі бақылау жүйесін құрудың негізгі кезеңдері:
нақты нәтижелермен жұмыс істейтін ұйымға сыни талдау жасау және қойылған
мақсаттарды салыстыру;
Ұйымның дамуы
туралы жаңа бағдарлама жасап, оны құжат жүзінде бекіту;
Ұйымды басқару құрылымының тиімділігін талдау (ұйымдастыру құрылымы,
штаттық және қаржылық ресурстарды бөлу, бекітілген ережелер мен
нұсқаулықтарға сәйкес басқару функциялары);
Ұйымның нақты қаржылық және шаруашылық операцияларды, активтерді,
міндеттерді бақылаудың үлгілік процедурасын (әдістерін) жасау.
Негізгі басқарушылық, қаржылық және шаруашылық операцияларды таңдау және сипаттау
жөніндегі жұмыстар маңызды болады. Негізгі басқарушылық процестердің таңдалуы
тәуекелдікті бағалау және ұйымның жұмыс істеу маңыздылық критериінің негізінде
жасалынады. Сонымен ішкі бақылау жүйесінің бақылау нүктелері қалыптастырылады.
a. Жауапкершілік пен өкілеттілікті бөлу
Жауапкершілік пен өкілеттілікті бөлу шаруашылық операцияларды дұрыс жүргізудің кепілі
болуы керек және бухгалтерлік есепті алдын-ала қорғау функцияларын жүзеге асыруды
қамтамасыз ету керек. Ол үшін лауазымдық нұсқаулықтар жасалады. Әрбір қызметкер үшін
лауазымдық нұсқаулық:
Жұмысшы кімге бағынышты екендігін.
Жұмысшы кімді басқаратындығын.
Қандай жұмысты орындайтындығын.
Қандай шешімдерді қабылдай алатындығын.
Не үшін жауапты, жауапкершілік.
Қандай құжаттарды орындайтындығын және қол қоятындығын.
44
Уақытша кімнің міндетін атқаратындығын (қажет кезде) анықтайды.
Жеке тұлғалардың талаптарды бұзудың алдын-алу үшін үйлеспейтін функцияларды бөлу
керек. Мысалы, активтерді басқару бойынша әртүрлі қызметкерлер арасында келесі
функциялар бөлінуі тиіс:
активтерге тікелей қолжетімділік,
активтермен операциялар
жасауға рұқсат,
шаруашылық операцияларды атқару,
бухгалтерлік есепте шаруашылық операцияларды көрсету.
b. «Ішкі бақылау жүйесі туралы ереженің» құрылымы мен мазмұнына қойылатын
негізгі талаптар
Ішкі бақылау туралы ереженің қатаң түрде берілген құрылым мен мазмұны жоқ. Мектеп
жұмыскерлері оны өзі жасап, бірлескен органдармен талқылай (әдістемелік кеңес,
жұртшылық кеңес, қамқоршылық кеңес және т.б.) алады. Субъектизмнің орнын толтыру
үшін ішкі бақылау жүйесінің жобасын жасау кезінде Қамқоршылық кеңесті, сонымен қатар
ата-аналарды қатыстырған жөн. Ішкі бақылау жүйесінің тұжырымдамасы бойынша
объективті және дәйекті шешімді бірлескен орган қабылдай алады, ол мектеп
шаруашылығын егжей-тегжей білетін, негізгі процестерді (операцияларды) таңдауға және
бақылау нүктесін анықтауға қабілетті болуға тиіс.
Қағиданың бірінші бөлімі «Жалпы сұрақтар» ішкі жүйенің мақсаттарын, міндеттерін,
функциялары мен принциптерін сипаттайды. Ішкі бақылау жүйесі келесі құрылымдық
бөлімдерден тұрады: бақылау ортасы, бухгалтерлік есеп жүйесі, ішкі бақылау құралдары
және тәуекелді бақылау жүйесі. Сондықтан да Қағиданың тексеру әдістерінен, лауазымдық
тұлғалардың, мектеп жұмыскерлерінің өкілеттігі мен жауапкершілігінен, ішкі басқару және
бухгалтерлік есеп құралдарынан, тәуекелді басқарудан тұруы тиіс.
c. Ішкі бақылау процедуралары
Басқару есебінің мақсаты - жоспарлау, басқару және бақылау үшін ақпаратпен қамтамасыз
ету. Басқару есебінде жауапкершілік орталығына, яғни белгілі бір басқарушылық,
қаржылық және шаруашылық операциялар үшін жауапты тұлғаға баса назар аударылады.
Бұл орайда жауапкершілікке өзі нақты ықпал ете алатын ғана көрсеткіштер жатады.
Ішкі басқару бақылауы
Ішкі басқару бақылауы дегеніміз ұйымды басқару органдарының қызметінде атқарылатын
бақылау. Басқару бақылауы мектептің даму стратегиясының бағыты бойынша жүргізіледі,
лайықты жұмыс жағдайымен қамтитын, жұмысты дер кезінде және дұрыс орындауына
қажет ақпаратпен алмасу, мемлекеттік сатып алуды жүргізуге жауапты мектеп
директорының, хатшының, бухгалтердің және басқа да жауапты тұлғалардың қызметі.
Бұған мынадай процедуралар жатады:
тауарларды/қызмет көрсетуді сатып алу және ҚР заңына сәйкес қызметтер көрсету;
директор немесе өкілетті тұлға қол қоятын тауарларды/қызмет көрсетуді сатып алу,
қызмет көрсету;
