94
І.
Жансүгіров атындағы ЖМУ ХАБАРШЫСЫ № 4 / 2015
важного вопроса, относящегося к исторической и современной ему этнографии
казахов, который бы он не затронул в той или иной степени и разрешению которого
он не способствовал бы своими исследованиями. Его труды оказали огромное
влияние на всю последующую историю изучения культуры и быта казахов. Поэтому
не случайно, а более чем правомерно, что «Библиотека казахской этнографии»,
изданная в 50-ти томах, начинается с научного наследия Ч.Ч. Валиханова,
составившего 1-й том серии [12].
ЛИТЕРАТУРА
1. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. В 5 т. / АН Каз ССР.- Алма-Ата: Главная
редакция Казахской советской энциклопедии, 1984.- Т. 1. - 432 с.
2. Потанин Г. Н. Биографические сведения о Чокане Валиханове // Записки Русского
географического общества по отд. этнографии. - Т. XXIX. - СПб., 1904. – С. XXX—
XXXI».
3. Валиханов Ч.Ч. Письмо профессору И. Н. Березину // Собрание сочинений в 5
томах. – Алма-Ата, 1984. – Т.1. – С.163-172.
4. Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие // Собрание сочинений в 5 томах. – Алма-
Ата, 1984. – Т.2. – С.148-167.
5. Валиханов Ч.Ч. Предания и легенды Большой киргиз-кайсацкой орды // Собрание
сочинений в 5 томах. – Алма-Ата, 1984. – Т.1. – С.273-277.
6. Валиханов Ч.Ч. Очерки Джунгарии // Собрание сочинений в 5 томах. – Алма-Ата,
1984. – Т.3. – С.325-357.
7. Валиханов Ч.Ч. О кочевках киргиз // Собрание сочинений в 5 томах. – Алма-Ата,
1984. – Т.4. – С.105-111.
8. Валиханов Ч.Ч. О хлебопашестве // Собрание сочинений в 5 томах. – Алма-Ата,
1984. – Т.1. – С. 184-187.
9. Валиханов Ч.Ч. О юрте // Собрание сочинений в 5 томах. – Алма-Ата, 1984. – Т.1. –
С. 188-190.
10. Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Собрание сочинений в 5 томах. –
Алма-Ата, 1984. – Т.4. – С. 48-71.
11. Валиханов Ч.Ч. «Поговорки Большой Орды» // Собрание сочинений в 5 томах. –
Алма-Ата, 1984. – Т.1. – С. 277-280.
12. Валиханов Ч.Ч. Этнографическое наследие казахов // Библиотека казахской
этнографии: в 50-ти томах. - 2-е изд., доп. - Астана: «Алтын кітап», 2007. - Т.1.
- 291
с.
ІЛИЯС-САТИРИК
Иманғазинов М.М., ф.ғ.д.,
профессор,
Нұрдыбек М., ф.ғ.м.
Салямхан Н.С. студент
Ілияс Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, Талдықорған қ.
Мақалада Ілияс Жансүгіровтің негізгі сатиралық еңбектері талданады.
Сонымен қатар, Қазақстандағы сатира мен юмордың тарихы және ондағы жанрға
жазушының қосқан үлесі қаралған.
В статье рассматривается основные вехи сатирических произведении Ильяса
Жансугурова. Также в нем заложен история возникновения сатиры и юмора в
Казахстане, и его вклад писателя в этом жанре.
95
І.
Жансүгіров атындағы ЖМУ ХАБАРШЫСЫ № 4 / 2015
The article examines the main milestones satirical works Ilyas Zhansugurov. It also
laid the history of the emergence of satire and humor in Kazakhstan, and its contribution
to the writer in this genre.
Кілт сөздер: сатира, юмор, эпиграмма, антика, эзоп, седр.
Ілияс Жансүгіров саналы өмірінің творчествосымен айналысқан кезеңінде
прозада, сатира жанрынада бір сәтке де қалам суытпағандығына оның жүздеген
айшықты шығармалары дәлел бола алады. Өзінің осы жазып кеткен туындыларына
сәйкес әдебиет зерттеушілері мен сыншылары оны қазақтың профессионалды
прозасының, сатирасының бастауындағы белгілі қаламгер қатарына жатқызуы тегін
емес-ті. Бұл жанрда жазылған туындыларында халық өмірінің талай белестері анық
көрсетілген.
Ал жазба әдебиетіндегі ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ сатирасы
бұрынғыдан гөрі ажарлана түсті. Өйткені, жоғарыда айтылған әдебиет
реформаторларының арасында сатира мен юмордың игі дәстүрлерін жалғастырушы
Абай қосылып, бұл жанрдың идеялық-көркемдік аясы ұлғайып, жаңаша жазу,
жаңаша ойлау екпіні күшейді. Осы аталған сатира майданындағы тамаша сөз
зергерлерінің өмір белестері мен шығармаларына зер сала қараса, олардың бәрі де
жас шағында әр
нәрседен әсер алып, еліктеп, үйреніп, табиғи дарынын ширықтырып,
үнемі даму үстінде болғандығын байқаймыз. Бұл әр адам басында болатын табиғи
құбылысты Ілияс та басынан кешірген. Осы кезеңдегі өмір туралы 1969 жылы
«Жазушы» баспасынан жарық көрген «Біздің Ілияс» атты кітабында Құсайын
Шөкенов түрлі фактілер келтіреді. Кітап иесі Ілияспен өзінің жас шағы мен балалық
балғын сәттерін бірге өткізген. Олардың әкелері Жансүгір мен Шөкен бір атадан
тарайды. Ілиястың жас кезінде-ақ күлкі-әжуаға, қалжың, қағытпаға әуес болғандығы,
аяқ астынан кез болған қандай да бір қас қағым сәтті ретіне қарай күлкіге, жеңіл
юморға айналдырып әкетуі, сонымен бірге бір жерде естіген қызғылықты оқиғаны
дәміне келтіре айтып, айналасын көңілдендіріп отыруы оның әдетіне айналғандығы
туралы айтылады. Бұл әдет тіпті есейіп, үлкен жазушы болған сәтте де жас
шағындағы «сүйекке сіңген әдетіне басып», көңіл-күйді бір сәтке болса да
желпіндіріп отыратын мінезін профессор Бейсембай Кенжебаев былай деп есіне
алады. «Ілияс аз сөйлейтін, бірақ қу тілді болатын. Сөйлегенде сөзді тауып, ақылды,
дәлелді, жүйелі, жатық, өткір, көп ретте күлкілі етіп сөйлейтін. Күлдіргі, мысқыл
әжуа әңгімелерді әрі көп білетін, әрі келісті қылып жазатын. Ол қандай қызық,
күлдіргі әңгіме айтып, жұрт қарқылдап күліп жатса да, өзі күлмейтін. Тек үстіңгі
ернінің бір бұрышын ерекше бір бүлк еткізіп қойып отыра беретін. Ілияс тегі ауыр
мінезді, сабыр иесі адам еді. Жүріс-тұрысы байсалды болатын, салмақты, ұстамды
сөйлейтін»[1,196 б.] десе, академик М.Қаратаев: «Ілияс еш уақытта да шешен
сөйлемейтін және ондай талабы сезілмейтін де.
Дегенмен, ойлы,
дәлелді сөйлеу және
арасында жіңішкелеп әзіл-қалжың, қыстырып сөйлеуге шебер еді» [2,163 б.] -
дегендері оның мұндай қасиеті мінезіндегі туа біткен әдеті екендігін дәлелдейді.
Сөзімізді қуаттау үшін «Азамат ақын» кітабындағы бірді-екілі фактісіне
жүгінсек: Құсайын Шөкенов Ілияспен ойнап жүріп екеуі оңашада былай деп әңгіме
айтып береді: «Ертеде Тұрсын деген қадірлі адамның әйелі өліп, балалары жетім
қалғансын, оны халық үйлендірмекші болады. Өзіне ыңғайлы қыз болса, шағын
малын құртып жібермей-ақ өзіміз көмектесер едік деген қорытындыға келген жұрт
қолдарындағы азды-көпті малын Тұрсынға әкеледі. Болатшы деген кілең шұбар
жылқылы байдың әйелі Толпыш бір шұбар байталды қосады. Бікен еліндегі Балабай
деген біреудің бой жетіп отырған қызын айттырады. Бірақ Балабай қызын беруге
асықпай жатып алады. Оның мәнісі – Тұрсынның замандасы Ахмедиде. Ахмедидің
әрі жүйрік, әрі жорға атына Балабай қызығады да, «не сұраса беремін» деп сол
