«Қазақ тілі мен әдебиеті» және «Ұлағат» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің ай сайын шығатын Республикалық

105
Ұлттық ұлағат
Меңдібай ӘБІЛҰЛЫ,
Тараз инновациялық-гуманитарлық
 университетінің доценті, ф.ғ.к,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі.
ЖОҚТАУШЫ  ҚАЙДА     
ЖОҒАЛДЫ?
Өтім  жырау  Балтуғанұлының  жоқтаушы    Балабекке 
жоқтау  өлеңдер  жазып  бергені  мәлім.  «Дәуқара»  өңіріне 
қарайтын  «Балапан  ауылда»  қайтыс  болған  болыс 
Балғынбекке  жазған  жоқтау  жырды  жоқтаушы    Балабек 
айтып  берген.  Балғынбек  болыстың  батырлығы  да,  сөзге 
шешендігі де бар. Өз халқын Хиуа ханының езгісінен талай 
мәрте  қорғап  қалған.  Хиуа  ханы  жіберген  нөкерлермен 
айтысып,  оларға  сес  көрсеткен.  Түсі  сұсты  Балғынбек 
шешеннің  өткір  сөздеріне  иілген  Хиуа  ханының  нөкерлері 
«Балапан ауылдағы» қазақтарға тиісе алмапты. 
Балғынбек  болыс    туралы  ел  аузында  аңыз-әңгімелер 
баршылық. Сол Балғынбек 92 жасқа шығып қайтыс болғанда 
жоқтаушының  орнына  Өтім  жырау  Балтуғанұлының 
айтқан жоқтау жыры:
 
...Балғынбек атамыздың жасын берсін,
 
Көре алмаған қызығын Қасым көрсін.
 
Ел-жұрты риза еді атамызға,
 
Айтқан әрбір сөздерін жасын дерсің.
 
 
Қамын жеген халықтың бұл атамыз,
 
 
Осындай азаматты ұнатамыз.
 
 
Ер еді елге жақын терең ойы,
 
 
Халқы үшін ғұмыр кешкен, сұрасаңыз.

106
 
Балғынбек ұшқыр ойдың тарланы еді,
 
Еңбегін өз халқына арнап еді.
 
Жүйрігін асыл сөздің ерттеп мініп,
 
Құс болып көк аспанды шарлап еді...
 
 
Қарағым, айналайын, қайран бабам,
 
 
Зарланып алаңдайды мына балаң.
 
 
Әділдік өлкесінің ақ патшасы
                     Балғынбек атамды мен қайдан табам?..
Жоқтау  жыры  қазақ  халқының  ежелгі  дәстүрі  бойынша 
қайтыс  болған  адамға  арнап  айтылады.  Жоқтау  жырының 
өзіне тән әуені болады. Әрине, бұл әуен қайғылы, жүректі 
езіп жібере жаздайтын әсері болатыны белгілі.
Ғалым Б.Уахатов жоқтау жыры туралы былай деп жазады: 
«Жоқтау  –  ежелгі  көшпелі  тайпалар  –  сақ,  ғұндардан  бері 
сақталып  келіп,  бүгінгі  қазақ  пен  қырғыз  халқына  дейін 
жеткен  тарихи  жоралардың  бірі.  Махмұд  Қашқаридың 
жазуы бойынша, жоқтау – ежелгі түркі тайпаларының ерлік 
тұрмысынан  туған  жырдың  бір  түрі.  Мұның  бір  жарқын 
түрін  «Қорқыт»  жырында  кездесетін  Бамсыбұйрықты 
жоқтаудан  көруге  болады»  дейді  Әлкей  Марғұлан...  Өлген 
адамды жоқтап, жылап-сықтау – түркі халықтары тарихында  
бар дәстүр... Қазақ дәстүрі бойынша өлген адамның артында 
қалған  әйелі,  қызы,  қарындасы,  келіні,  басқа  да  туыстары 
оның жылы толып асы берілгенше  жоқтау айтатын болған. 
Жоқтау  бір-біріне,  негізінен  айтар  ой  сарыны,  ұйқасы, 
сөз  кестесі,  бейнелі,  образды  суреттері  жағынан  өзара 
ұқсас  болып  келеді...  Жоқтаудың  поэтикалық  бітімінде  
келісті  көркем  теңеулер  мен  салыстырулар,  эпитеттер  мен 
метафоралар  жиі  ұшырасады...  Жоқтау  –  қазақ  халқының 
күнделікті  тұрмысынан,  ел  мұңы,  жұрт  қайғысынан 
туған  салт  жырларының  ең  бір  мол  түрі...»  («Қазақ  ССР 
энциклопедиясы». А., 1989, 258-бет).

107
Қазақтың  жоқтау  жырлары  –  ұлттық  идеологияның 
қалыптасуына  әсер  ететін  факторлардың  бірі.  Сондықтан 
бұл  салтты  тұрмысымызға  тартынбай  енгізуіміз  қажет. 
Мұның тәрбиелік мәні зор. Мұнда ән де, әуен де, өлең-сөз де 
бар. Әдебиетші Тоқтар Арынов жоқтауды  күй жоқтау, ән 
жоқтау, жыр жоқтау деп үшке бөледі.
Бесқала (Қарақалпақстан) қазақтарының салт-дәстүрінде 
жоқтау жырлары кешегі кеңестік кезеңде де тоқтаған жоқ.
Енді жоқтаушыға  келейік. Жоқтаушы туралы мәліметті 
Қазақ  энциклопедиясынан  кездестіре  алмадық.  Бесқала 
қазақтарының салт-дәстүрлерінде жоқтау жырлары қазіргі 
кезде де айтылатыны һәммеге аян. Бұл өлкеде  жоқтаушы  
деп  аталатын  өнер  адамы  кездеседі.  Осы  жоқтау  жырды 
айтатын  адамды  жоқтаушы  деп  атайды.  Жоқтаушының 
міндеті  не?  Жоқтаушының  негізгі  міндеті:  жоқтау  жырды 
жазып  береді  һәм  оны  өмірден  өткен  адамның    әйелінің, 
қызының,  келінінің,  қарындасының,  т.б.  орнына  айтып 
береді.  Жоқтау  жырды  айтудың  да  өзіндік  әдісі  болатыны 
белгілі. Жоқтау айтатын адам  (о дүниелік болған адамның 
әйелі, қызы, қарындасы, келіні, т.б.) жоқтау жырды көбіне 
зарланып, қайғылы әуенмен айтады. Жоқтаушы  да сондай. 
Жоқтау жырды бұл өлкеде ер адамдар да айтады. Қаза болған 
адамның жақын туыстарының ішінде жоқтау айта алмайтын 
(жоғарыда  жоқтау  айтудың  өзіндік  ерекшелігі  болатынын 
айттық)  жағдай  туындағанда    жоқтау  жырды  жоқтаушы 
айтады.
Бұрын Бесқала қазақтарында аттары әйгілі жоқтаушылар 
болған. Олардан Балабек, Кәрібай, Ниетқабыл, Тұрсынбек, 
Дәрібике,  Тебінген,  т.б.  айтуға  болады.  Кей  жағдайда 
жоқтаушының  рөлін жыршы-жыраулар, халық ақындары 
да  орындай  беретін  болған.  Көбінесе  жоқтаушының  
қызметін  жыршы-жыраулар,  халық  ақындары  орындайтын 
болған соң жоқтаушы  деген атау ұмытылып кеткен сияқты.