42
анықтайды. Әдетте олар бірнеше модельдер кезігімен құрылады. Зерттеуде
олардың қорытындыларын салыстырып, ең жақсы қолайлысын алады.
Математикалық моделдер типін таңдау кезінде әздеу экспериментінің
анализінен объект немесе үрдістің линейлі немесе линейлі еместігі,
динамикалығы немесе статистикалығы, стационарлы немесе стационарлық
еместігі сонымен қатар детерминирлілігін анықталынады.
Математикалық модельді таңдау үрдісі бірнеше контрольді құрумен
аяқталынады: контрольдер түрлері, ӛлшеу, қатарлар, қатынас сипаттамалары,
экстремальды жағдайлар, шекара жағдайы, математикалық жабылу, физикалық
мәні, модельдер тұрақтылығы.
Ӛлшеу контролі- ереже бойынша тек қана бірдей ӛлшемдер жиналып және
теңелетін болса, жүзеге асады.
Қатарлар
контролі- модельдерді кеңейтуге бағытталады. Мұнда
мәндердің жиналуымен және аз мәнді қосылғыштар алынған кезде қатарлар
анықталынады.
Қатынас сипаттамалар контролі- бір мәннің екінші мәнге ӛзгеру
жылдамдығын және бағыттарды таңдау кезінде жүзеге асады. Математикалық
модельден шығатын бағыт және жылдамдық есептің физикалық мәніне сәйкес
болуы қажет.
Экстремальды жағдайлар контролі- есептерді шешу кезінде параметрлер
модульдері нольге немесе шексіздікке жақындаған кезде қолданылады.
Шекара жағдайының контроліне- есеп мәнінен шыққан, математикалық
модельдердің шекара жағдайымен сәйкестігін тексеру жатады. Бұл жағдайда
шекара жағдайы функцияны құру кезінде қойылғаны және бұл функция бұл
жағдайда қанағаттандыратындығы тексеріледі.
Математикалық жабылу контролі- математикалық модельдің бірдей
шешім берген кезінде тексеріледі.
Физикалық мәндер контроліне- матиматикалық модельдерді құру кезінде,
аралық байланыс физикалық құрылымын тексеру жатады.
Модельдер тұрақтылық контролі- шешімнің ӛзгерісіне әкелмейтін
объектінің белгілі бір аралықтағы мәндері тексеріледі.
8.2. Аналитикалық әдістер
Тәжірибелік есеперді математикалық әдістермен шешудің екінші этапы
болып модельді зерттеу әдісі болып табылады. Математикалық модельді
зерттеу әдісін таңдау ішкі және сыртқы нұсқау зерттеу сияқты түсінікпен
байланысты.
Сыртқы зерттеу деп- объектіні зерттеу қасиеттерімен матиматикалық
модельдің күткен дәрежесін айтады.
Ішкі нұсқау зерттеу деп- объектіден математикалық модель бойынша
алынған теңдіктің дәл шешімнің күткен дәрежесін айтады.
Зерттеудің есебі және жағдайына қарай есептер және жағдайлар бойынша
зерттеу кейбір приециптерден ауысуы мүмкін. Ондай принциптер:
43
1)егер мағлұмат жаңа бір зерттеу әдісін игеру туралы болса, яғни кеңінен
қолданылатын, бұрын бекітілмеген, моделдер класстары, онда сыртқы нұсқау
деңгейіне қарамай, максимальды ішкі нұсқау деңгейіне ұмтылу керек.
2) егер модельдің сыртқы нұсқауын тексеру жүзеге асса, онда ішкі нұсқаудың
таңдалған әдісі максимальды түрде болу керек.
3) егер модель қарапайым болса, онда оңай әрі дәл шешім алынады. Есептің
соңғы шешімі туралы мәліметті алудан, зерттеу әдісін таңдау тиімді.
Бақылау сҧрақтары:
1. Теориялық зерттеудің мақсаты не?
2. Математикалық модуль дегеніміз не?
3. Аналитикалық әдістер дегеніміз не?
Әдебиет: Основы научных исследований, Под редакцией проф. В.И. Крутова,
доц. В.В. Попова, Москва: «Высшая школа», 1989ж.130-173беттер.
9. ҒЫЛЫМИ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ТҤРДЕ
ТВОРЧЕСТВО МОДЕЛЬДЕУ
Дәріс мақсаты: моделдеу және теория побобиесі әдістерімен таныстыру;
Маңызды сӛздер: подобия түрлері;
Әртүрлі ғылыми зерттеуде теория подобие әдістері және моделдеу кең
қолданылады. Моделдеудің объектіні тәжірибелік немесе теориялық
оперировкалау әдісі сияқты анықтауға болады. Бұдан объектінің ӛзі
зерттелмейді, танымның жеке сатыларын икемді және танымдық объектінің
ӛзіне кейбір объективті сәйкестікте болатын кӛмекші ӛткізуші анықталған
қатынасты зерттелуші объект зерттеледі, сонымен қатар объект туралы
ақпараттар моделдерін зерттеуі бойынша беріледі. Мұнда шешім аппараты
және талдауды қабылдау әртүрлі болып келеді, бірақ подобия критериясын
құру бірдей әдістерді қажет етеді, сонымен қатар сол жағдайларды
математикалық немесе сӛздік формулировкамен, нақтысын заңды түрде
кӛрсететін моделдерді айтады.
Моделдер және оригиналдар параметрлерінің дәреже бойынша сәйкестігі,
моделдерде және оригиналдарда болатын, қаралушы объект қатысатын,
мәндердің сәйкестігін сипаттайтын, кӛрініс подобиесінің үш түрі болуы
мүмкін.
Абсолюттік подобие жағдай немесе кӛріністі толықтай кеңістікте және
уақытында талап ететін абстракттық түсінікті айтады.
Толық подобие- қаралушы кӛріністі аныӛтайтын берілген зерттеу
мақсатының толық мақсаты үшін, кеңістікте және уақытында ӛтетін үрдістерді
айтады.
Толық емес подобие- тек кеңістік немесе уақыт бойынша үрдістерді
жаттаумен
байланысты.
Сонымен
синхрондық
генераторда
электромеханикалық
үрдістерді
уақыт
бойынша,
машинаның
ішкі
геометриялық подобия жазықтығы бақылаусыз болады.
Келтірілген подобие- алдын-ала сандық түрде бағаланған, кейбір
