33
доц. В.В. Попова, Москва: «Высшая школа», 1989ж. 79-85беттер.
7. ҒЫЛЫМИ АҚПАРАТТАРДЫ ІЗДЕУ, ЖИНАУ ЖӘНЕ ӚҢДЕУ
Дәріс мақсаты: ғылыми ақпараттарды іздеумен таныстыру
Маңызды сӛздер: ғылыми құжаттар, басылымдар.
Қазіргі кезде әртүрлі ғылыми коммуникация жүйесі бар. Олардың бір
бӛлігі дәстүрлі формада ақпараттық орталықтар және кітапханалар болып
табылады, ал екінші бӛлігі- берілген сеть арқылы. Мұндай принциптерге
ақпарат жеткізушілерге ғылыми және техникалық ақпаратты Мемлекеттік жүйе
(ҒТАМЖ) және сәйкесінше ҒТИ Халықаралық жүйесі жатады.
7.1. Ғылыми қҧжаттар және басылымдар
Ғылыми құжат деп - ғылыми-техникалық ақпараттардан тұратын және
оларды қолдану және сақтауға арналған материальдық объектіні айтады.
Сонымен қатар сан жағынан ақпараттық ресурстар және ақпараттық ӛнімді
сипаттайтын құрылымдық бірлікті айтады.
Әдебиет: Воробьев Г. Г, Документ: информационный анализ. М., 1973.
Ақпараттарды кӛрсету әдістері бойынша құжаттар: тексттік, яғни
кітаптар, журналдар, есептеулер (отчеты) және т.б.; графикалық , яғни
кестелер, сызбалар, диаграммалар; аудиовизальдық, яғни кино- және
видеофильмдер, дауыстық жазылымдар (звукозаписи); машинамен оқу
(машиночитаемые), мысалы: микрофондағы кӛрсетілімдер (база данные) және
т.б. болып бӛлінеді. Сонымен қатар, құжаттарды 1) алғашқы (первичные), яғни
факт және белгілі идеяларды жаңарту немесе жаңа ғылыми мәлімет және
ғылыми зерттеу және игеру қорытындылары; 2) екінші, яғни бір немесе
бірнеше алғашқы құжаттардың аналитико-синтетикалық және логикалық
қорытындыларын қайта қарау немесе олар туралы мәліметтер.
Алғашқы құжаттар және басылымдар. Алғашқы құжаттар екінші
құжаттар сияқты басылымға шығатын (опубликованные) және басылымға
шықпайтын (неопубликованные) болып екіге бӛлінеді.
Бірінші құжаттарға – кітаптар, (яғни тексттік басылым кӛлемі 48 беттен
асатын); брошюралар, (яғни тексттік басылым кӛлемі 4 беттен 48 бетке дейін);
Кітаптар және брошюралар ақылы және ақысыз болып, сонымен қатар
ғылыми,
оқу,
анықтаушы-құжаттық,
әйгілі-ғылыми
және
ғылыми
дисциплиналар және ғылыми ӛндірістер бойынша да бӛлінеді. Кітаптар және
брошюралар арасында ғылыми маңызға ие кӛбіне монографиялар кіреді. Олар
бір немесе бірнеше авторлар шығарған бір мәселелерді немесе тақырыпты жан-
жақты зерттеуден тұрады. Сонымен қатар бір немесе бірнеше авторлар
шығармалары қатарынан тұратын рефераттар, әртүрлі арнайы немесе ғылыми
материалдардан тұратын ғылыми еңбектер жинақтары да жатады.
Оқулық шығару мақсаты бойынша оқулықтар және оқу пособиялары
шығарылады. Олар- оқу және оқыту үшін арнайы формадағы ғылыми және
негізггі сипаттамалар мәліметтердің периодтық емес басылымдар.
34
Қоғамдық немесе мемлекеттік мекемелердің атынан шығатын кейбір
басылымдарды арнайы басылымдар (официальными) деп атайды. Олар заңды,
нормативті немесе директивті сипаттамаларды кӛрсететін материалдардан
тұрады.
Ғылыми техникалық зерттеудің негізгі оперативті кӛзі- бұл периодтық
басылымдар. Олар жыл сайын және белгілі бір уақыт аралығында шығып
тұрады. Дәстүрлі периодтық басылымдарға газеттер және журналдар жатады.
Периодтық басылымдарға жалғасушы басылымдар (продолжающиеся), яғни
материалдардың
жиналып
қалуына
байланысты
қосымша
шығатын
басылымдар жатады. Әсіресе оларға ғылыми қоғам, ЖОО, институттардың
ғылыми еңбектер жинақтары жатады.
Техникалық басылымдардың арнайы түрлеріне шығарылатын ӛнімнің
сапасы ( стандарты, инструкциясы, типтік жағдайы, методикалық нұсқау және
т.б.) және ғылыми-технкалық деңгейі кӛрсетілген нормативті-техникалық
документация кіреді.
Стандарт-
компотенттік органдар бекіткен және стандартизация
объектісінің талаптарына ереже, нормаларына сай құрылған нормативті-
техникалық құжат. Стандарттар категориясына қарай 4-ке бӛлінеді:
мемлекеттік (ГОСТ); ӛндірістік (ОСТы), республикалық стандарт (РСТ) және
мекемелер стандарты (біріккен) (СТП).
Стандарттар мазмұнына қарай: техникалық жағдайы және талаптар;
параметрлер және ӛлшемдер; типтері; конструкция; маркалар; сортаменттер;
қабылдау ережелері; қадағалау әдістері; жӛндеу және пайдалану ережелері;
типтік технологиялық процестер және т.б.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарын құру үшін патенттік құжаттар маңызды.
Патенттік құжаттар жоғарғы дәрежелі маңызға ие. Олар жаңа әрі қажетті
экспертизаларды қозғайды.
Бірінші басылымға шықпайтын құжаттар қажетті экземплярды кӛбейте
алады және басылымның заңдарын қолданады.
Басылымға шықпайтын бірінші құжаттардың негізгі түрлері: ғылыми-
техникалық есептемелер, диссертациялар, депонировалық жазылымдар,
ғылыми аудармалар, конструкторлық құжаттамалар, ӛткізілген ғылыми-
техникалық конференциялардың, съездердің, симпозиуимның, семинарлардың
ақпараттық мәліметтері.
Екінші құжаттар және басылымдар: анықтамалық, обзорлық, рефераттық
және библиографикалық болып бӛлінеді.
Анықтамалық басылымдарға: теориялық мәндер қорытындылары, әртүрлі
параметрлер және олардың мәндері, ӛндірістік сипаттамалардың материалдары
жатады.
Обзорлық басылымдарға: белгілі бір уақыт аралығында анықталған
алғашқы кӛздердің үлкен кӛлемінен алынған жинау, жүйелеу және логикалық
жалпылау қорытындылар мәліметінің концентрациялық ақпараттары жатады.
Обзорлық басылымдарды: 1) аналитикалық, яғни аргументтелінген бағалар
ақпараттар және оларды қолдануға ұсынған рекомендациялар; 2) реферативтік,
яғни сипаттамалары анық кӛрсетілген деп бӛлуге болады. Сонымен қатар,
