17
«Қыстырма сөздерді» оқытудың тірек-сызбасы
Қ
Ы
С
ТЫ
РМ
А
С
ө
З
ҚЫСТЫРМА СөЙЛЕМ
Кімнің кім екенін кім білсін, әйтеуір
айтысып жатыр.
СЕНДІРУ ҚЫСТЫРМА СөЗІ
Сөз жоқ, сөзсіз мәлім, рас, әділі сол, әлбетте.
КөҢІЛ КҮЙ ҚЫСТЫРМА СөЗІ
Шіркін, амал қанша, бағымызға қарай, сәті
түсіп.
ҚАРСЫЛЫҚТЫ САЛАЛАС СөЙЛЕМ
құрамындағы жай сөйлемдердегі ой-қимыл
бір-біріне қарсы мәнде болады. Сөйлемдердің
арасында келетін шылаулар: дегенмен, біра
қ,
алайда, әйтсе де, сонда да.
ТАЛҒАУЛЫ САЛАЛАС СөЙЛЕМ
құрамындағы жай сөйлемдердегі ой-
қимылдың тек біреуі ғана орындалады.
Сөйлемдердің арасында келетін шылаулар:
әлде, әйтпесе, не, немесе, я, яки, не болмаса.
КЕЗЕКТЕС САЛАЛАС СөЙЛЕМ
құрамындағы жай сөйлемдердегі ой-қимыл
кезектесе орындалады.
Сөйлемдердің арасында келетін шылаулар:
біресе , кейде, бірде.
КҮРДЕЛІ ҚЫСТЫРМА СөЗ
Бірнеше сөзден болады: кім білсін, қалай
тегі, мен білсем, рас айтасың, бір жағынан.
КҮМӘН КЕЛТІРУ ҚЫСТЫРМА СөЗІ
Сірә, мүмкін, шамасы, дәу де болса.
18
Тірек-сызбаларының енді бір тиімділігі, оларды тек
қазақ тілі сабағында ғана емес, сонымен қатар әдебиет
сабақтарында да қолдануға мүмкіндік береді. Мысалы:
XX ғасыр әдебиетін өткенде мынадай тірек-сызбаларды
қолданамын.
ДӘЛЕЛДЕУ ҚЫСТЫРМА СөЗІ
Ең алдымен, біріншіден, екінші жағынан,
мәселен.
Қыстырма сөз әр түрлі сөз табынан жасала
береді.
Мысалы: ұмытпасам, шешесінің аты –
Жәния. (Етістік)
ХХ ғ.
әдебиеті
І.Жансүгіров
С.Торайғыров
Қыстырма сөз сөйлемнің басында келсе, қыстырма сөзден
кейін үтір қойылады.
Ақыры, Раушанды қайда көргенімді есіме түсірдім.
Қыстырма сөз сөйлемнің ортасында келсе, қыстырма сөздің
екі жағынан үтір қойылады.
Мұрат, әдетте, көңілді бала болатын.
Қыстырма сөз сөйлемнің соңында келсе, қыстырма сөздің
алдынан үтір қойылады. Кеш келетін болды-ау, шамасы.
19
Осы тірек-сызба арқылы балаларға XX ғасыр әдебиетінің
дамуы мен шарықтау шегін, өркендеуі туралы әңгімелеймін.
Сонымен қатар XX ғасыр басында болған ауыр кезеңдерді
айта келіп, ақын-жазушылардың қоғамдық жұмыстары,
істеген елеулі істері мен еңбектері туралы толық мағлұмат
алып шығады. Ақын-жазушылардың еңбектерімен таныса
отырып, шығарманың идеясын, мазмұнын, тәрбиелік
мақсатын талдаймыз. Келесі сабақтарда әр ақын-
жазушылардың өмірі мен шығармашылығын білу бағытында
мынандай тірек-сызбаларды қолданамын.
М.Жұмабаев
Б.Майлин
С.Дөнентаев
С.Сейфуллин
Ілияс Жансүгіров
өлеңдері
поэмалары
«Ақ шың», «Ағынды
менің Ақсуым»,
«Мезгіл суреттері»,
«Түн», «Жетісу»,
«Жазғытұрым»
,
«
Бөбек бөлеу», т.б.
«Күйші», «Құлагер»,
«Дала», «Рүстем
қырғыны», «Жаңа
туған Мәйек».
20
Қазақ халқының ұлы ақындарының бірі І. Жансүгіровтың
өмірі, балалық шағы мен білім жолы туралы айту және сызба
бойынша шығармаларын түсіндіру. Оның қазақ әдебиетіне
сіңірген еңбектері, қалдырған мол мұралары туралы
оқушыларды құлақтандырып, жүрекке жылы, көңілге
қонымды өлеңдері мен поэмаларының мазмұнын ашамыз.
Содан кейін оқушылар өз беттерімен жұмыс жүргізіп,
дәптерлеріне шығармаларда кездесетін жаңа сөздермен
сөздік жұмыс жасайды және тірек-сызбаларын құрастырады.
Ал, енді, Ы.Алтынсариннің өмірі мен шығармаларын
өткенде оқушылардың ол туралы не білетіндерін анықтап,
өз беттерімен тірек-сызба жасауға тапсырма беремін.
Содан кейін тірек-сызбаларын салыстыруға мына сызбаны
ұсынамын.
«Бай баласы мен жарлы
баласы», «Бақша
ағаштары», т.б.
«Кел, балалар, оқылық!»,
«Өнер – білім бар
жұрттар», т.б.
Ағартушы
Ы.Алтынсарин
аудармашы
1841-1889
ұстаз
жазушы
педагог
«Қазақ
хрестоматиясын»
жазған
әңгімелері
өлеңдері
21
Пәнге деген оқушылардың қызығушылықтарын арттыру
мақсатында «Тірек белгілер» деген оқыта-үйрету ойынын
өткіземін.
Мәтінді оқимыз, неғұрлым жақсы түсінуге тырысамыз,
мәтінді конспектілейміз. Конспектілерде сөздер мен
сөйлемдер болмауы керек. Тек қана суреттермен немесе
шартты белгілермен (сөздерді мүлдем қолданбауға
тырысамыз) береміз. Мәтінді бөліктермен бейнелеуге
болады. Сол сызба бойынша мәтіннің мазмұнын айтып
шығады.
Сызбаларды кезекпен көрсетіп, түсіндіреміз, ал басқалары
оны бағалап, озық ойыншыны таңдайды. Бейнелеудің
ерекше шешім тапқан бірегейлігін есептейміз.
Жүргізуші жеңімпазды құттықтайды.
Сабақтарда тірек-сызбаларын қолданып жұмыстанудың
нәтижесінде оқушылар өздері де кез келген грамматикалық,
лексикалық тақырыптарға тірек-сызбаларын құрастырып,
сабақтарға дайындалады.
Сабақ тақырыбына сай тірек-сызбаларды, схемаларды
күрделендіріп отырамын. Оқушылардың шығармашылық
қабілетін ұштау мақсатында оқушылармен тірек-сызбаларға
слайдтар құру тапсырмасы беріледі. Осы тірек-сызбаларды
оқушылар көмекші құрал ретінде жыл бойына пайдалана
алады.
Қазақ тілі мен әдебиеті сабағында тірек-сызбаларды
қолдануда мынадай нәтижеге қол жеткізуге болады:
1. Оқушының сабаққа деген қызығушылықтары артады;
2. Уақытты тиімді пайдаланамыз;
3. Өз беттерінше іздене бастайды;
4. Үлгерімі төмен оқушылардың білім сапасы артады;
5. Сабақ үдерісінде оқушының жүз пайызы сабаққа
қатысып отырады, сөйлемейтін оқушы болмайды;
6. Оқушының сөздік қоры арта түседі.
Өзге тілді мектептегі қазақ тілін қазіргі қоғамда мемлекет-
тік тілде еркін сөйлей алатын, өз ойын, пікірін қорғай алатын
жеке тұлғаны қалыптастыратын пән деп санаймын.
Достарыңызбен бөлісу: |
