Оқулық Бірінші басылуы Өзбекстан Республикасы Халыққа білім беру министрлігі бекіткен

146
ожүйенің  табиғи  ерекшеліктеріне  байланысты  болғандықтан,  адамның 
оған  ешқандай  қатысы  жоқ. 
Адам  мен  табиғи  ортаның  өзара  әсерлесуінен  туған  жағдайлар  эколо-
гиялық  проблема  болып  табылады.  Бірақ  ол  белгілі  бір  геожүйеде  түрлі 
көлемде, табиғи және әлеуметтік-экономикалық географиялық заңдылықтар 
негізінде  пайда  болса,  географиялық  проблемаға  да  жатады,  яғни  эколо-
гиялық  ділгірлік  нақты  бір  жүйеде  қалыптасып,  даму  кезеңдерін  өткізеді. 
Осы  көзқарас  тұрғысынан  ол  геоэкологиялық  проблема  деп  аталады. 
Геоэкологиялық  проблемалар  –  адам  денсаулығы  мен  шаруашылық 
қызметіне  кері  әсер  ететін,  олардың  табиғи  ортамен  қарым-қатынасында 
және  геожүйелердің  біртұтастығында  сәйкессіздікті  туындататын,  табиғи 
және  антропогенді  себепшарттар  нәтижесінде  пайда  болған  үдерістер  мен 
құбылыстар. 
Геоэкологиялық  проблемалардың  жүйелі  ерекшеліктері  болады,  бұл 
ерекшеліктер  төмендегілерден  көрінеді:  табиғи  және  әлеуметтік  үдерістер 
мен  заңдылықтардың  өзара  әсері;  география,  экология,  геология  және 
басқа  ғылымдардың  интеграциясын  талап  ететін  ғылымаралық  маңызға  ие 
болуы;  ресурстарды  сан  түрлі  мақсаттарға  пайдаланушылардың  көп  бо-
луы;  геожүйелік  яки  геоэкологиялық  проблеманың  жағдайын  жалғыз  көр-
сеткішпен  сипаттау  мүмкін  еместігі.
Геоэкологиялық  проблемалардың  түрлері.  Геоэкология  қатып  қалған, 
мүлде  өзгермейтін  қалып  емес,  ол  тұрақты  өзгерісте  болатын  және  дами-
тын,  көп  санды  қарапайым  проблемалар  жүйесі  болып  табылады.  Геоэко-
логиялық  проблемаларды  бірқатар  көрсеткіштер  (шаруашылық  салаларына 
қатысты,  иелеген  алаңы  бойынша,  салдарларына  қатысты,  келіп  шығу  се-
бепшарттары)  негізінде  сипаттауға  болады.  Бірақ,  жоғарыда  айтқанымыз-
дай,  геоэкологиялық  проблема  белгілі  бір  алаңда  туындап,  қалыптасады. 
Сол  себепті  бұндай  проблемалар  таралған  алаңы  бойынша  –  ғаламшарлық, 
аймақтық  және  өңірлік,  кей  жағдайларда  ұлттық  секілді  топтарға  бөлінеді.
Ғаламшарлық  геоэкологиялық  проблемалар  –  бүкіл  географиялық  қабық 
шеңберінде  орын  алатын  және  Жер  бетінің  барлық  бөліктеріне  әсерін  ти-
гізетін,  барлық  мемлекеттерге,  бүкіл  адамзатқа  бірдей  қауіп  төндіретін  ең 
күрделі  геоэкологиялық  проблемалар  болып  табылады.  Бұларға  “Жылы-
жай  эффекті”  мен  климаттың  жылынуы,  “Озон  жыртығы”,  Дүниежүзілік 
мұхит  деңгейінің  көтерілуі  мен  суының  ластануы,  шөлейттену  және  т.б. 
жатады.  Бұндай  геоэкологиялық  проблемаларды  жою  үшін  барлық  мемле-
кеттер  бас  қосып,  бірыңғай  бағдарлама  негізінде  іс-қимыл  жасауы  керек. 

147
Жер  жүзіндегі  барша  мемлекеттер  өз  аумағындағы  өңірлік  және  аймақтық 
проблемаларды  ұнамды  шешу  арқылы  ғана  жаһандық  геоэкологиялық 
проблемаларды  жоя  алады.
Аймақтық  геоэкологиялық  проблемалар  –  иелеген  алаңына  қарай 
жаһандық  геоэкологиялық  проблемалардан  гөрі  кішілеу,  көбінесе  бір  яки 
бірнеше  түрлерден  құралатын  геоэкологиялық  құбылыстар  мен  үдерістер 
кешенінен  тұрады.  Аймақтық  геоэкологиялық  проблемалар  аймақтық  шең-
бердегі  геожүйелерді  қамтығандықтан,  бүкіл  Жер  жүзіне  қауіп  төндірмеуі 
мүмкін,  алайда  олардың  саны  барған  сайын  көбейе  түскені  өкінішті.  Бұн-
дай  проблемалар  кейбір  аумақтарға  ғана  тиесілі  болуына  қарамай,  олар-
дың  экологиялық  және  әлеуметтік-экономикалық  салдарлары  өте  қауіпті 
әрі  салмақты.  Дер  кезінде  олардың  алдын  алып,  салдарын  жоймаса,  келе-
шекте  кең  көлемдегі  ауыр  экологиялық  апаттарды  туғызуы  ықтимал.
Аймақтық  геоэкологиялық  проблемалар  құрамдық  тұрғыдан  жай  және 
күрделі  геологиялық  проблемаларға  бөлінеді.  Жалғыз  түрдегі  құбылыс 
пен  үдерістерден  тұратын  болса  –  жай  проблема,  бірнеше  геоэкологиялық 
құбылыстар  мен  үдерістерден  тұратын  болса  –  күрделі  геоэкологиялық 
проблема  болады.  Күрделі  геоэкологиялық  проблемалардың  шешімі  де 
күрделі  әрі  көп  уақытты  талап  етеді.  Ол  барған  сайын  күрделене  түсіп, 
жаңа  аумақтарды  иелеу  бағытында  дамиды.  Жай  геоэкологиялық  пробле-
малар  да  белгілі  бір  мекен  және  уақыт  аралығында  үдеп,  күрделі  түрге 
айналып  кетуі  мүмкін. 
Арал  және  Аралмаңы  проблемасы  Өзбекстан  мен  көршілес  республи-
калар  аумағына  орын  тепкен  аймақтық  геоэкологиялық  проблема  болып 
саналады.  Сол  себепті  бұл  проблеманы  шешу  ісінде  Арал  алабындағы 
барлық  көрші  республикалар  Өзбекстанмен  ынтымақтаса  жұмыс  жүргізу-
ге  тиісті  (29-сурет).
Өңірлік  (жергілікті)  геоэкологиялық  проблемалар  –  аймақтық  геоэко-
логиялық  проблемаларға  қарағанда  кішілеу  алаңдарды  иелейтін,  бір  яки 
екі  мемлекет  аумағында  орналасқан  белгілі  бір  геожүйе  шеңберінде  туын-
даған  проблемалар  болып  табылады.  Бұндай  геоэкологиялық  проблемалар 
адамның  шаруашылық  қызметіне  байланысты  болғандықтан,  табиғи  ре-
сурстарды  интенсивті  пайдалану  және  бұл  үдерісте  табиғат  заңдылықта-
рын  ескермеу,  халықтың  бір  жерге  өте  тығыз  орналасуы  секілді  себептер-
ден  және  басқалардан  туындайды.  Жер  бетінің  мол  ылғалды  аумақтарын-
да  батпақтардың  құрғатылуы,  ал  құрғақ  аймақтарында  қолдан  суару,  су 
қоймаларын  салу,  жайылым  шаруашылықтарын  дамыту,  өндірістік  кәсіпо-

148
29-сурет.  Арал 
теңізінің  2000-2016 
жылдардағы  өзгерісі.
рындардың  құрылуы  сынды  үдерістерде  кейбір  қателіктерге  орын  берілуі 
және  адамның  орашолақ  шаруашылық  қызметі  өңірлік  (жергілікті)  геоэко-
логиялық  проблемалардың  туындауына  жол  ашып,  кең  шеңберде  таралып 
кетуіне  себеп  болады.
Өзбекстандағы  өңірлік  (жергілікті)  геоэкологиялық  проблемаларды  қа-
рап  шығатын  болсақ,  олардың  жан-жақты  кешенді  талдауына  және  келіп 
шығу  себептеріне  орай  төмендегідей  генетикалық  топтарға  жіктеуге  бо-
лады:  1)  атмосфера  ауасының  ластануына  байланысты  проблемалар  –  ірі 
қалалар  мен  өнеркәсіптенген  аумақтарда;  2)  суды  интенсивті  пайдалануға 
байланысты  проблемалар  –  дренаж  суларының  көлдерге  жиналуы,  тұщы 
сулардың  тапшылығы,  тұщы  су  көздерінің  ластануы  және  т.б.;  3)  жерді 
интенсивті  пайдалануға  байланысты  проблемалар  –  эрозия,  сортаңда-
ну,  жайылымдардың  деградацияға  ұшырауы;  4)  геожүйелерге  техногенді 
әсерге  байланысты  проблемалар  –  тау-кен  өнеркәсібі  шығындыларының 
шоғырлануы,  геожүйенің  бұзылуы,  ауыр  техниканың  жайлаулар  мен  ша-
бындықтарды  ойрандауы  және  т.б.  5)  малдың  интенсивті  бағылуы  және 
ағаштар  мен  бұталардың  аяусыз  кесілуіне  байланысты  проблемалар;     
6)  рекреация  нысандарын  пайдалануға  байланысты  проблемалар;  7)  улы 
химиялық  заттардың  табиғи  ортаны  ластауына  байланысты  проблемалар 
және  т.б.
Геоэкологиялық  проблемаларды  шешудің  ғылыми  негіздері.    Бұн-
дай  проблемаларды  шешу  жүйелі  талдауға  байланысты.  Жүйелі  талдау