Оқулық Бірінші басылуы Өзбекстан Республикасы Халыққа білім беру министрлігі бекіткен

8
өзендердің  су  шығынын  өлшеуге  және  оған  қатысты  жұмыстарды  дұрыс 
жоспарлауға  негіз  салды.  Омар  Хайям  көптеген  карталар  жасады.  Яқут 
Хамави  географиялық  сөздік  –  сол  кезеңдегі  географиялық  білімдер  эн-
циклопедиясын  құрастырды.  Захириддин  Мұхаммед  Бабыр  “Бабырнама” 
шығармасы  арқылы  география  ғылымына  елеулі  үлес  қосты.
Бұл  кезеңде  еуропалықтар  да  түрлі  саяхаттар  жасап,  географиялық 
білімдердің  баюына  айтарлықтай  ат  салысты.  982  жылы  Эрик  Рауда 
Гренландияны,  ал  оның  ұлы  Лейве  Эрикссон  Солтүстік  Американың  сол-
түстік-шығыс  жағалауларын  зерттеді.  1271–1295  жылдарда  венециялық 
Марко  Поло  Қытайға  сапар  жасады,  оның  мағлұматтары  Птоломейдің 
картасына  түспей  қалған  жерлерді  толықтырды.  1466–1472  жылдарда    
А.Никитин  Үндістанға  саяхат  жасап,  “Үш  теңізден  асқан  саяхат”  шығар-
масын  жазды.
Сатының  негізгі  нəтижелері:    Жердің  пішіні  мен  өлшемдері  анығы-
рақ  өлшенді,  геодезия,  гидрология,  климаттану  ғылымдары  қалыптасып, 
дамыды,  өлкетану  мен  мемлекеттануға  арналған  ірі  шығармалар  жазылды. 
Шығыс,  соның  ішінде  Орта  Азия  географиясына  негіз  қаланды.
Ұлы  географиялық  ашулар  кезеңі.  ХV  ғасырдың  2-жартысына  қарай 
Еуропада  табиғи  ресурстар  мен  шикізаттарға  бай  деп  саналатын  Үндістан 
мен  Қытайға  барудың  жаңа  жолдарын  іздестіру  басталды.  Соның  нәтиже-
сінде  “Ұлы  географиялық  ашулар”  жасалды.  Ұлы  географиялық  ашулар 
негізінен  3  бағыт  бойынша  жүргізілді:  1)  оңтүстік  –  Африканы  бойлай; 
2)  батыс  –  Атлант  мұхиты  арқылы;  3)  солтүстік  –  Еуразияның  полярлық 
өлкелері  және  солтүстік  жағалаулары  бойымен.
Бұл  саты  1492  жылы  испаниялық  Христофор  Колумбтың  Америкаға 
1-саяхатынан  басталады.  Х.Колумб  Америкаға  4  рет  барса  да,  әр  барғанын-
да  жаңа  аралдарды  ашқанына  қарамай,  ол  жерлердің  Үндістан  еместігін 
білмеген.  1499–1501  жылдары  Америго  Веспуччи  Оңтүстік  Америка  жаға-
лауларын  тексеріп  көріп,  бұл  жерлердің  Үндістан  емес,  жаңа  жерлер  екен-
дігін  жазады.  1507  жылы  М.Вальдземуллер  “Космографияға  кіріспе”  атты 
шығармасында  осынау  жаңа  ашылған  жерлерді  “Терра  Америка”  деп  атай-
ды.  Бертін  келе  Меркатор  өз  карталарында  екі  материкті  де  осылай  атаған.
1498  жылы  португалиялық  Васко  да  Гама  экспедициясы  Африканы  ай-
налып  өтіп,  Еуропадан  Үндістанға  баратын  теңіз  жолын  ашты.  1519–1521 
жылдарда  испаниялық  Фернан  Магеллан  экспедициясы  әлемдік  саяхат  жа-
сады.  Соның  нәтижесінде  Жердің  шар  тәрізді  екендігі  дәлелденді  және 
Дүниежүзілік  мұхиттың  біртұтастығы  анықталды.

9
ХVІ  ғасырда  ағылшын  және  голланд  саяхатшылары  да  Үндістан  мен 
Қытайға  апаратын  теңіз  жолын  ашу  мақсатымен  солтүстік-батыс  және 
солтүстік-шығыс  бағыттары  бойынша  экспедициялар  ұйымдастырды.  Со-
ның  нәтижесінде  Солтүстік  Америка  мен  Еуразияның  солтүстік  жағалау-
лары  және  көптеген  аралдар  зерттелді.  Бірақ  теңіз  жолын  ашуға  қол  жет-
кізілмеді.  Бұдан  тыс  Американың  ішкі  өлкелері,  яғни  ағылшындар  –  АҚШ 
аумағын,  француздар  –  Канада  аумағын  зерттеді.
ХVІ  ғасырдың  соңынан  бастап  ағылшындар  мен  голландтар  Оңтүстік 
Азия,  Австралия  және  Океания  аумақтарын  да  зерттеп,  игеруге  кірісті. 
1605  жылы  голланд  саяхатшысы  Янсзон  Австралия  материгін  ашты.  Одан 
кейін  1641–1643  жылдарда  А.Тасман  материкті  айналып  шықты. 
Осы  кезеңде  орыс  саяхатшылары  Сібірді,  Қиыр  Шығысты,  Еуразияның 
солтүстік  және  солтүстік-шығыс  жағалауларын,  Солтүстік  Американың 
солтүстік-батыс  бөлігіне  дейінгі  аумақтарды  зерттеп,  картаға  түсірді  және 
сипаттап  жазды. 
Жоғарыда  айтылған  және  басқа  ондаған  экспедицияларда  жинақталған 
мағлұматтар  географиялық  білімдердің  молайып,  жетіле  түсуіне  себеп 
болды.  1544  жылы  С.Мюнстердің  “Космография”,  1650  жылы  голланд 
ғалымы  Б.Варениустың  “Жалпы  география”  атты  шығармалары  баспадан 
шықты.  Г.Меркатор  карталардың  математикалық  негіздерін,  картографи-
ялық  проекцияларды  жасады.  Бұлардың  барлығы  ғылыми  географияның 
дамуына  негіз  қалады.
Бұл  кезеңнің  негізгі  нəтижелері:    Cолтүстік  және  Оңтүстік  Амери-
ка,  Австралия  материктері  ашылды;  Жердің  шар  тәрізділігі  және  Дүни-
ежүзілік  мұхиттың  біртұтастығы  іс  жүзінде  дәлелденді;  бұрындары  бей-
мәлім  болған  Тынық  мұхиттың  бар  екені  және  оның  әлемдегі  ең  үлкен 
мұхит  екендігі,  Жер  жүзінің  үлкен  бөлігі  құрлық  емес,  судан  тұратын-
дығы  анықталды.
Ғылыми географиялық жұмыстар кезеңі. ХVІІ ғасырға қарай ғылымдар-
дың  дамуында  күрт  жылдамдау  байқалды.  Географияда  арнайы  ғылыми 
экспедициялар  ұйымдастыру  қолға  алынды.  Бұндай  экспедициялардың  ең 
маңыздылары:  1725–1741  жылдарда  В.Беринг  пен  А.Чириков  басқарған 
орыс  экспедициясы,  1785–1788  жылдарда  Дж.Лаперуз  басқарған  фран-
цуз  экспедициясы,  1768–1779  жылдарда  Дж.Кук  басқарып,  дүние  жүзін  3 
рет  айналып  шыққан  ағылшын  экспедициясы.  Бұл  экспедициялар  Куриль 
аралдарын,  Камчатка  және  Чукотка  түбектерін,  Азияның  солтүстік  жаға-
лауларын,  Африка  мен  Оңтүстік  Американың  шығыс  жағалауларын,  Жаңа 

10
Зеландия,  Жаңа  Каледония,  Оңтүстік  Георгия,  Жамият,  Гавай,  Кук  аралда-
рын  және  басқа  аралдарды  зерттеді.
Жердің  ішкі  бөліктері,  тектоникалық  қозғалыстар  туралы  білімдердің 
жинақталуына  байланысты  табиғи  географиядан  геология  бөлініп  шықты. 
Ал  Жер  бетінің  бедері,  жерүсті  және  жерасты  сулары,  климат,  желдер, 
өсімдіктер  жөніндегі  білімдердің  кеңеюі  геоморфология,  гидрология,  мете-
орология  және  геоботаника  пәндерінің  дербес  ғылым  дәрежесінде  дамуына 
себеп  болды. 
Бұл  кезеңде  бірқатар  теориялар  мен  гипотезалар,  кітаптар  дүниеге 
келді.  Бұлар:  Кант-Лапластың  космогониялық  теориясы;  Палластың  гео-
логиялық  қабаттардың  жасы  жөніндегі  теориясы;  Лейбництің  таулардың 
пайда  болуындағы  жанартау  қозғалыстары  гипотезасы;  М.Ломоносовтың 
“Жердің  қабаттары  туралы”,  “Атмосферадағы  құбылыстар  туралы”  кітап-
тары,  Канттың    “Табиғи  географиядан  лекциялар”  кітабы  және  басқалар.
Бұл  кезеңнің  негізгі  нəтижелері:  Жер  бетінің  түрлі  бөліктері  ғылыми 
зерттелді;  ғылымда  жаңа  теориялар  мен  гипотезалар  жаратылды;  карто-
графиялық  проекциялар  мен  бедерлі  кескіндеудің  соны  әдістері  табылды; 
кесек  туындылар  мен  кітаптар  жазылды;  география  ғылымының  құрамын-
да  бірнеше  дербес  ғылым  салалары  дамыды.
ХІХ  ғасыр  мен  ХХ  ғасырдың  1-жартысында  географияның  дамуы.    Бұл 
кезеңге  қарай  ұлттық  географиялық  қоғамдардың  құрылуы  басталды.  Атап 
айтқанда,  бұндай  қоғамдар  Францияда  (1821),  Германияда  (1828),  Ұлыбри-
танияда  (1830),  Ресейде  (1845),  ал  Түркістанда  1897  жылы  құрылды.  Көпте-
ген  мемлекеттер  ірі  ғылыми-зерттеу  экспедицияларын  ұйымдастырды.  1821 
жылы  Ф.Ф.Беллинсгаузен  мен  М.Р.Лазарев  Антарктиданы  ашты.  О.Е.Коцебу 
1823-1825  жылдарда  Дүниежүзілік  мұхитты  бойлап  жүргізген  экспедиция-
сында  маржан  аралдарының  келіп  шығуын  зерттеді,  ал  физик  Лэнс    те-
реңдікті  өлшеуде  тұңғыш  рет  барометрді  қолданды.  Д.Ливингстон  Африка-
ның  ішкі  бөліктерін  зерттеді.  П.П.Семенов-Тяньшанскийдің  басшылығымен 
Орта  Азияның  ішкі  аумақтары  зерттелді.  Р.Пири  1909  жылы  Солтүстік  по-
люсті,  ал  Р.Амундсен  1911  жылы  Оңтүстік  полюсті  бағындырды.
А.Гумбольдт  Еуропа,  Америка,  Азия  материктеріне  экспедиция  ұйымдасты-
рып,  көптеген  құнды  мәліметтер  жинады.  Ол  өсімдіктердің  зоналылығы  мен 
биіктік  белдеулену  заңдылықтарын  анықтап,  бұл  мәліметтер  негізінде  бірне-
ше  томдық  “Табиғат  көріністері”,  “Ғарыш”  секілді  ірі  шығармаларын  жазды. 
Гумбольдт  табиғатты  біртұтас,  қатаң  заңдылықтары  бар  және  үздіксіз  даму 
үстіндегі  жүйе  ретінде  қарап,  жаңа  географияның  негізін  қалады.