The National Academy of Education named after I. Altynsarin Астана

46 
 
етуін төмендетудің мүмкін жолдарын анықтау.  
6.4  тапсырма:  Каспий  теңізінің  солтүстік  жағалауындағы  экологиялық 
ахуалды  жеңілдетуге  икемді  шешімдердің  жолдарын  әзірлеу.  Аталған 
жағдаятта  бұл  шешімнің  неліктен  неғұрлым  қолайлы  шешім  болып 
табылатынын негіздеңіз. 
 
Кейс мәтіндері. 
*** 
Мұнай - бұл  күрделі  көмірсутектер  мен  құрамында  шамалы  мөлшерде 
оттек, күкірт және азот қоспалары бар желімтек, майлы сұйықтық. Шикі мұнай 
және табиғи газ құрлықта да, мұхиттың түбінде де онша терең емес тереңдікте 
кездеседі.  Жеңіл  немесе  күкіртсіздендірілген  деп  аталатын  неғұрлым  бағалы 
мұнайдың  құрамында  шамалы  мөлшерде  күкірт  пен  басқа  да  заттар  болады 
және оны кейін бензинге айналдыру да жеңіл. Құрамында күкірт неғұрлым аз 
болса,  мұнайды  жағу  барысында  атмосфераға  күкірт  диоксидінің  шығуы 
соғұрлым аз болады. Ауыр немесе күкіртті мұнай неғұрлым бағасыз (аз бағалы) 
болып  саналады.  Мұндай  мұнайды  тазалау  өте  күрделі  және  бензинге 
айналдыру қымбатқа түседі. 
Егер антиклинальді көтерілудің астында су және табиғи газдың жеткілікті 
қысымы  болса,  егер  бұл  жерде  скважина  бұрғыласа  жердің  бетіне  мұнайдың 
белгі  мөлшері  көтеріле  алады.  Мұндай  скважиналар  мұнай  бұрқақтары  деп 
аталады.  Алғашқы  мұнайды  алу  өзінің  құрамына,  салмақ  күшінің  әсерінен 
скважинаның  түбінде  жиналған  мұнайды  тартып  шығаруды  қамтиды.  Бұл 
жағдайда неғұрлым ауыр және ақпа мұнай тартып алынбайды. 
Ақпа мұнайды тартып алғаннан кейін, қалған неғұрлым ауыр шикі мұнай 
орталық  скважинаға  кіруі  және  жердің  бетіне  көтерілуі  үшін,  көршілес 
скважиналарға  су  құйылады.  Бұл  рәсім  мұнай  өндірудің  екінші  әдісі  деген 
атпен  белгілі.  Әдетте  алғашқы  және  екінші  мұнайды  шығару  барысында  кен 
орнында  бар  барлық  шикі  мұнайдың  1/3  жуығы  ғана  тартылып  алынады. 
Скважинадан тартылып алынған шикі мұнай құбыр желісі арқылы мұнай айыру 
зауыттарына  жіберіледі.  Зауытта  ол  бензин,  мазут,  дизель  отынын,  асфальт 
және  басқа  да  компоненттерін  бөліп  алу  үшін  қыздырылады  және  сүзуден 
өткізіледі.  Өйткені  бұл  компоненттер  түрлі  температурада  қайнайды,  олар 
ректификациялық колонналардың түрлі деңгейлерінде жойылады. 
Мұнай-химиялық  өнімдер деп  аталатын  кейбір компоненттер пластмасса, 
синтетикалық талшық, пестицидтер және көптеген басқа өнімдер үшін шикізат 
ретінде қолданылады. 
 
*** 
2002 жылы ашылған Қашаған мұнай кен орнында, алғашында 2020 жылға 
дейін  күніне  1,5  млн.  баррель  мұнай  өндіріледі  деп  жоспарланған  болатын. 
Мұндай  көлемде  өндіру  оны  дүние  жүзінің  ең  үлкен  кен  орны  ретінде,  ал 
Қазақстанды – дүние жүзінің алдыңғы қатарлы мұнай өндіруші елі көрсетер еді. 
Алайда,  қазақстандық  мұнайдың  химиялық  құрамының  ерекшелігіне 
байланысты (меркаптан тәрізді, күкірт және басқа да уландырғыш қоспалардың 

47 
 
өте жоғары құрамы) және кен орнын игерудің қиын жағдайлары (мұнайдың өте 
жоғары қысымын қоса алғанда, қатал климат және теңізге жақын орналасуы), 
осының  бәрі  Каспий  теңізінің  нәзік  экожүйесіне  апатты  әсер  етуі  мүмкін. 
Сонымен қатар осы аймақта өмір сүретін адамдар үшін де.  
Осы себептерге байланысты Қашаған мұнай кен орнын игеру халықаралық 
және  жергілікті  үкіметтік  емес  ұйымдардың  назарына  ілініп  отыр.  ҒӨҰ 
таныстыруға  арналған  сапары  соңғы  бірнеше  жылда  Солтүстік  Каспийдің 
биологиялық көптүрлілігінің азаюына көптеген нақты дәлелдер жинады. 
2013  жылы  Солтүстік 
Каспийдің 
қазақстандық 
жағалауында ғана 2000-нан 
астам 
бекіре 
және 
балықтардың  басқа  да 
түрлері және 300-ден астам 
сүтқоректілер 
өлі 
табылған.  
Балықтардың  сатуға 
жарамсыз 
қылатын, 
олардың  ауруы  туралы 
Дамба  ауылының  (Атыраужа  жақын,  Орал  өзенінің  жағалауында  орналасқан) 
теңізшілері  де  хабарлаған  болатын,  осыған  ұқсас  дәлелдемелер  Баутино 
ауылында  да  жинақталған.  Кейбір  жергілікті  тұрғындар  соңғы  онжылдықта 
Атырау,  сондай-ақ,  Маңғыстау  облыстарында  балық  өндіру  кәсіпшілігінің 
едәуір азайғандығы туралы хабарлайды. Бұл тек  
Қызыл  кітапқа  енгізілген  каспийлік бекіре,  ақсерке  тәрізді  балықтар  ғана 
емес,  балықтардың  басқа  түрлерінің  де  жойылу  қаупі  бар.  Халықаралық 
табиғатты  және  табиғи  ресурстарды  қорғау  одағы  үшін  Каспий  теңізінің 
солтүстік  жағалауы  уылдырық  шашу  және  сауда-саттық  түрлері  бойынша 
соңғы аудан болып қалды. Атырау өңірлік орталығы, Қоршаған ортаны қорғау 
Министрлігі  басшыларының  және  Атырау  мұнай  және  газ  институты  өңірлік 
экологиялық  мәселелер  ғылыми  орталығының  профессоры  М.  Қияровпен 
жалпы  балықтардың  қорының  азайғандығы  дәлелденді  Шындығында, 
Қашаған кен орны 
«Белуга» балығы 
Мұнай үлбіріне жабысып қалған құс
 

48 
 
балықтардың  популяциясының  азаюы  балық  аулаушы  жергілікті  тұрғындарға 
да  әсер  етеді  (мысалы,  Дамба  ауылында  балық  шаруашылығында 
тұрғындардың  2500  адам  45%-ы  ). 
Қызыл  кітапқа  енгізілген  жойылып 
кету 
алдында 
тұрған 
каспий 
итбалықтарының  түрлеріне  қатысты 
,  Солтүстік  Каспий  көбеюдің  таралу 
аймағы  болып  саналады.  Баутинода 
Солтүстік  Каспийдің  Маңғыстау 
өңірінде  табылған  бірнеше  ондаған 
өлі  итбалықтарды  өз  көзімен 
көрегендігін айтқан. 
Баутино 
ауылының 
тұрғындарының  куәлігіне  сәйкес  , 
профессор  М.  Қияров бұл  жағдайды 
Қашаған 
жобасымен 
байланыстырады.  НПО  тарапынан 
жобаға 
бақылау 
жасау 
және 
жергілікті  тұрғындардың  хабарына 
сәйкес  ,  каспий  итбалықтары  және 
басқа  теңіз  жануарлары  жыл  сайын  күкірт  қышқылымен  және  т.б.  Қашаған 
мұнай  шығаратын  орындарының  Каспий  теңізіне  құйылатын  ластанған 
заттарымен уланады.  
Профессор М. Қияров хабарлағандай, Қашағанда 1 тонна мұнай алу - 110 
кг  күкіртке  тең  болады  ,  оның  кристалдық  түрінде  еш  зияны  болмағанымен, 
бірақ  ашық  қалса  өте  қауіпті  болады.  Ол  өзінің  химиялық  құрылымын 
өзгертеді.  Күкірт  қышқылды  жаңбырдың  жаууының  бірінші  себебі  болып 
табылады.  
Солтүстіккаспий мұнайы құрамында экологияға және адамдардың өміріне 
қатты әсер ететін 40%-ға тарта улы ластанған заттар бар. Қашаған мұнайында 
кездесетін  меркаптандарда  өте  қауіпті  ластанған  заттар  кездеседі 
(метилмеркаптан  және  этилмеркаптан).  Алынған  шикі  мұнайдағы 
меркаптандарды жою ең негізі мәселе болып табылады. По словам профессора 
М. Кияровтың сөзі бойынша, , меркаптанның 0,001 мг/м3концентрациясы адам 
өмірі  үшін  аса  қауіпті.  Айтып  өтуіміз  қажет  Необходимо  отметить,  что 
сотрудники  отдела  «қоршаған  ортаны  қорғау»  компаниясы  бөлімінің 
қызметкерлері  (Норт  Каспиан  Оперейтинг  Компаниясы  -  НКОК)  өздерінің 
зерттеулерін  жүргізіп,  итбалықтардың  өлімінің  себебін  анықтады.  НКО 
компаниясы  менеджері  Е.  Borosтың  пікірі  бойынша  итбалықтардың  өлімінің 
себебі, оба пастереллезбен және сальмонеллебен ауыруы, иммундық жүйесінің 
әлсіреп  нәтижесінде  хроникалық  токсикоз,  тойып  тамақтанбау,  қысқы 
жағдайларының  бұзылуына  әкелуі.  Өткен  жылдардағы  берілген  талдау 
бойынша,көктемде  және  жазда  ,  күзде  лактациялық  кезең  аяғында  немесе 
сиваря  кезеңінде  әлсіреген,  жүдеген  итбалықтардың  балалары  өледі. 
Кемелденген  кезеңіне  барлығы  5-7%  жүдеген  сиварейлер  қалады.  Көптеген 
Каспий жағалауындағы өлі балықтар мен 
итбалықтар