The National Academy of Education named after I. Altynsarin Астана

43 
 
7-
кесте – Алюминий: пайда болуы, салдары, қорғаныс құралдары 
 
ПАЙДА БОЛУЫ 
- 
алюминий ыдыстары (банктер) 
- 
алюминий ыдыстары (банктер) 
- 
дезодоранттар  
- 
дезодоранттар  
- 
антиоксиданттар, тотықтырғышқа 
қарсы зат  
- 
антиоксиданттар, тотықтырғышқа қарсы зат  
- 
алюминий сульфаты натрийі бар 
сығымдалған ұнтақ 
- 
алюминий сульфаты натрийі бар сығымдалған 
ұнтақ 
- 
ас тұзының үздіксіз пайдалану 
- 
ас тұзының үздіксіз пайдалану 
САЛДАРЫ 
- 
анемия  
- 
анемия  
- 
Алцгеймер ауруы  
- 
колит  
- 
Алцгеймер ауруы  
- 
колит  
- 
агрессивті жасөспірімдер 
- 
агрессивті жасөспірімдер 
- 
қалқанша жанындағы без қызметінің 
қысымы 
- 
қалқанша жанындағы без қызметінің қысымы 
- 
жүйке жүйесінің зақымдануы 
- 
жүйке жүйесінің зақымдануы 
ҚОРҒАНЫС ҚҰРАЛДАРЫ  
… 
… 
.. 
.. 
 
8-
кесте – кейбір қауіпті тұрмыстық химикаттарға балама заттар  
 
Химикат  
Баламасы  
Негіздеме  
Дезодорант  
Тісті ас содасымен сүртіңіз. Бұл тістерді 
тазалау үшін өте жақсы құрал.  
 
Духовкаларды 
тазалауға арналған 
құрал  
Дақтарды кетіру үшін ас содасын 
пайдаланыңыз. Майды кетіру үшін бір 
чашка мүсәтір спиртінің төрттен бірін түнге 
духовкада қалдырыңыз және екінші күні 
таңертең ас содасымен сүртіңіз;  
Жылы плитаны тұзбен тазалауға болады.  
 
Шыныны жылтыратуға 
арналған құралдар  
 
 
Аяқ киім тазалауға 
арналған құралдар  
 
 
Дақ кетіргіштер  
 
 
Жиһазға арналған 
полирольдар  
 
 
Косметика және 
парфюмерия  
 
 
Полиэтилен орамалар 
 
 
Пестициддер  
 
 
 
3-4-
ші тапсырмаларға арналған тірек материалдар 
Адамдар мен жануарларға үлкен қауіп экотоксиканттар болып табылады. 
Экотоксиканттар  –  қоршаған  ортаны  ластайтын  және  айналадаға  тірі 
организмдерді уландыратын зиянды химикаттар. Олардың түсімдерінің негізгі 

44 
 
көздері кәсіпорындар болып табылады: химиялық сала, мұнай-химия өнеркәсіп 
саласы, металлургиялық сала, ағаш өңдеу өнеркәсіп саласы, жылу және басқа 
да өнеркәсіп салалары; көлік; ЖЭО және басқа да энергетикалық қондырғылар; 
ауыл  шаруашылығы  саласы  (тыңайтқыштар,  пестицидтер);  атом  энергиясын 
(радионуклидтер) пайдаланатын кәсіпорындар және АЭС т.б. 
Ең  қауіпті  заттар  (Hg,  Co,  Мо,  Pb  және  т.б.,  Zn,  Cu  ретінде  Cd)  ауыр 
металдар болып табылады, өйткені олар организмнен шықпайды. Атмосфераны 
азот оксидімен NOx (NO және NO2 азот тотықтарының қоспасы) және көміртек 
тотығымен  (көміртегі  тотығы  (ІІ)  CO)  пайдаланған  газды  шығаратын  негізгі 
ластауыштың  бірі  автомобиль  көлігі  болып  табылады.  Олардың  ең  көп 
таралғаны CO және NOx (жалпы ауаның ластануы 60%) болып табылады. Адам 
ағзасына пайдаланылған газдың кері әсерлерін 9-кестеде көрсетілген. 
 
9-
кесте  (1992,  Х.Ф.  Френчу  бойынша)  Адам  денсаулығына  автомобильден 
шыққан пайдаланған газдың әсері 
 
Зиянды заттар 
Адам ағзасына әсерінің нәтижелері  
Көміртегі оксиді  
Оттегінің  қанға  түсуіне  кедергі  келтіреді,  бұл  ойлау 
қабілеттерін  төмендетеді,  рефлекстерді  тежейді,  ұйқы 
шақырады  және  естен  айырылу  немесе  өлім-жітімге  әкелу 
себебі болуы мүмкін  
Азот оксиді  
Ағзаның  вирусты  ауруларға  (тұмау  түріне)  сезімталдығын 
арттырады,  өкпені  тітіркендіреді,  бронхит  пен  пневмония 
тудырады  
Озон  
Дем  алу  органдарының  шырышты  қабығын  тітіркендіреді, 
жөтел  шақырады,  өкпенің  жұмысын  бұзады;  салқын  тиіп 
ауыратын  ауруларға  қарсылықты  төмендетеді;  жүректің 
созылмалы  ауруларын  асқындырады,  астманы,  бронхитті 
тудырады  
Ауыр металдар 
Ісік ауруларын тудырады, жыныстық жүйені бұзады және жаңа 
туған балалардың дефектілері  
 
(ДДҰ)  Дүниежүзілік  денсаулық  сақтау  ұйымының  бағалауы  бойынша, 
денсаулық  жағдайына  жеке  факторлардың  ықпалының  үлес  салмағы:  өмір 
салты - 49-53%; генетикалық және экологиялық факторлар - 18-22%; қоршаған 
орта - 17-20%; денсаулық жағдайы - 8-10% құрайды (10-кесте).  
 
10-
кесте  Биосфераның  басты  он  ластаушы  заттарының  экологиялық 
сипаттамалары  
 
Ластаушы 
заттар 
Экологиялық сипаттамалар 
1 
2 
Көмірқышқыл 
газы  
Отын жануының барлық түрлерінде пайда болады.  
Атмосферадағы мазмұны, оның температурасының арттыруына әкеледі, 
ол жаһандық жылыну салдарына қауіп төндіреді.  
Көміртек оксиді 
  
Отын толық емес жануы (бықсып) арқылы қалыптасады. Ол 
атмосфераның жоғарғы жылу балансын бұзады. 

45 
 
10-
кестенің жалғасы 
 
1 
2 
Күкірт газы  
Негізінен өнеркәсіп кәсіпорындарындағы буларда болады. Ол 
тыныс салу (респираторлық) ауруларының асқынуын көтереді, 
өсімдіктерге зиян келтіреді. 
Әктас және кейбір тіндерді шірітіп жібереді.  
Фосфаттар  
Тыңайтқыштарда болады. Өзен мен көл суларының ең басты 
ластаушы заттар. 
 
Сынап 
Азық-түліктің, әсіресе теңізден шыққан тағамдардың ең қауіпті 
ластаушысы. Ол организмде жинақталады және жүйке жүйесіне 
зиянды әсер етеді. 
Қорғасын 
Бензин құрамына кіреді. Ферменттер жүйесі мен тірі 
жасушалардың зат алмасуына әсер етеді.  
Мұнай 
Планктон организмдері, балықтар, теңіз құстарының және сүт 
қоректілерінің өліміне апарады. 
ДДТ (дихлордифенил 
трихлорметилметан) 
 
және басқа да 
пестицидтер 
Шаян тәрізділерге өте улы. Балықты және балыққа арналған 
жем ретіндегі организмдерді өлтіреді. 
 
Көбісі канцерогенді болып табылады. 
Радиация  
Рұқсат етілген дозадан асып кетсе, қатерлі ісіктер және 
генетикалық мутацияға әкеледі. 
 
Тақырыбы «Мұнай – қалпына келмейтін ресурс». 
Кейс тақырыбы: Өнеркәсіптің өндіруші салалары – игілік пе әлде қарғыс 
па? 
Мақсаты  –  Өнеркәсіптің  мұнай  өндіруші  салаларының  Каспий  теңізінің 
экожүйесіне әсерін анықтау. 
Өткізу формасы – пікірталас. 
Кейс бойынша жұмыс 3 кезеңде жүргізіледі: 
1. Білім алушылардың кейс материалдарымен жеке жұмысы. 
2. Шағын топтардағы жұмыс. 
3.  Жалпы  пікірталаста  шағын  топтар  жұмысының  нәтижесін 
презентациялау және сараптама жасау. 
Кейс талдауы бойынша ұсыныстар: 
1. Жағдаятпен танысыңыздар.  
2. Маңызды факторларды анықтаңыздар. 
3. Өзіңіздің маңызды факторларыңызға талдау жасаңыз. 
4. Өзекті мәселені анықтаңыз. 
5.  Әр  баламалы  таңдауды  бағалаңыз  және  өзіңіз  ұсынатын  ең  жақсы 
курсты таңдап алыңыз. 
6. Өзіңіздің таңдауыңызға арналған негізді анықтаңыз. 
6.1  тапсырма:  Қашаған  мұнай  кен  орны  мысалында  мұнай  кен  орнының 
жұмысын сипаттау. 
6.2 тапсырма: Қоршаған ортаға (Каспий теңізінің биотүрліліктеріне) мұнай 
саласының әсер ету ерекшеліктеріне талдау жасау  
6.3  тапсырма:  Мұнай-газ  жобаларының  қоршаған  ортаға  жағымсыз  әсер