Аударманың Өзекті мәселелері алматы, 2015

249
Аудармаға  қойылатын  ең  бірінші  талап  –  түпнұсқаның  бар 
қасиетін  сақтай  отырып,  оны  қазақ  тілінде  әсерлі  де  тартымды 
етіп шығару. Осы тұрғыдан қараған автор Абай аудармаларынан, 
ең  алдымен,  дәлдікті  іздейді.  Ол  көп  аудармалардың  тупнұсқаға 
көркемдік  тұрғыдан  сай  келіп  отыратынын  анықтайды.  Мәселен 
«Бородино», «Қараңғы түнде тау қалғып», «Тұтқын батыр», «Сал 
демеймін» («Альбомға»), «Жолға шықтым», «Жалау», «Жартас», 
«Дұға»  деген  сияқты,  тағы  басқа  аударма  өлеңдер,  шумақтары 
мен  жол  сандары  жағынан  да  «Құрыш-қуат,  әсем  сезім  күйлі 
толқындары»  жағынан  да  автормен  сайма-сай  түсіп  отырады. 
М.Әуезов  аудармада  түпнұсқаның  буын  өлшемін  сақтау  арқылы 
барып,  оның  үн-ырғағын  келтіруге  келгенде  Абайдың  тамаша 
шеберлік жасап жіберетініне разы болады.
Автор Абайдың Лермонтовтан дәл аударған жерлерінде қазақтың 
поэзиясы мен көркем тіліне бұрын болмаған жаңа бір жарастықтар 
қоса келіп отырғанын көреді. Мәселен, Лермонтовтағы «Линейная 
рука» деген сөздер Абайда «еркелі нәзік қол» деп, «как сталь твоя 
при  трепетном  огне»  деген  жол  –  «болатша  дірілдеген  жалын 
көрген» деп, «таинственная печаль» деген сөздер – «құпия қайғы» 
деп,  «быть  может,  долго  стих  унылый..»  деген  жол  «кім  білер 
жабырқаңқы  жазған  сөзім»  деп  аударылған.  Осылардың  бәрі  де 
қазақ сөздерінен құралғанымен, қазақтың бұрынғы әдебиетінде де, 
ауызекі тілінде де қолданылмаған тіркес теңеулер еді. Бұлар Абай 
сынды  данышпан  ақынның  аузымен  көркем  аударманың  әкелген 
жарасымды жаңалықтары еді.
Сөз  тіркестерін  былай  қойғанда,  жеке  сөздің  өзін  құбылта 
түрлендіруде  аударманың  атқаратын  рөлі  орасан  зор.  М.Әуезов 
«жабырқаңқы»  деген  сөздің  келісіміне  назар  аударады. 
Түпнұсқадағы  «унылый»  деген  сөз  «жабырқаңқы»  болып 
аударылған. Қазақта «жабырқау» деген бұл арада сөз бар. Бірақ, 
«жабырқаңқы» болып аударылған. Қазақта «жабырқау» деген сөз 
бар.  Бірақ,  «жабырқау  түн»  болады.  Адамның  қабағы  жабырқау 
делінеді. Ал, сөз жабырқау деген ұғым бұрын казақ тілінде, ауызша 
сөзінде,  ақындық  сөйлемдерінде  қолданылмаған.  Абай  болса, 
«жабырқау»  деп  қана  коймайды,  «жабырқаңқы»  деп  жадаулық 
күйді  үдете  түседі...  Ақынның  сөздігіне  ең  алғаш  кіріп  отырған 
жаңа түр. Бұнда Абай орыстың «унылый» деген сөзінің мағынасын 

250
ғана емес, тындаушыға беретін қосымша әсерін (дополнительная 
ассоцианация) де қоса қамтыған».
М.Әуезов  кейін  көркем  аударманы  өзі  жасағанда  да  және 
оның  теоретигі  ретінде  басқа  аудармашыларға  талап  қойғанда 
да, аударма арқылы ана тіліне осындай жарастықты жаңа үлгілер 
енгізуді басты шарт деп білді.
Сондықтан ол Абай мұрасын зерттеушілердің алдына да оның 
аударма арқылы қазақ поэзиясы мен тіліне енгізген осындай жаңа 
мәдениетін айыра көрсетуді міндет етіп койды.
Абайдың  Крыловтан  аударған  шығармаларын  талдағанда, 
М.Әуезов  оның  Ыбырай  Алтынсаринмен  дәстүр  жалғасына, 
онымен шығармашылық үндестігіне тоқтайды. Бұл жерде ерекше 
назар аударатын бір нәрсе – Абайдың Алтынсарин шығармаларын 
жақсы біліп, жоғары бағалағанын автор әдейі атап айтқан. Сөйткен 
де,  оны  Абайдың  Крылов  шығармаларын  аударуда  Алтынсарин 
үлгісін пайдаланғандығымен дәлелдеген.
Тек аудармада ғана емес, сонымен бірге олардың өздері жазған 
өлеңдердің  де  кейбіреулерін  салыстыра  отырып,  автор  екі  ұлы 
ағартушының шығармашылық үндестігін ашады. Алтынсариннің 
«Сәуірде  көтерілер  рахмет  туы»  деген  өлеңін  «қазақтың  пейзаж 
жайындағы  болашақ  реалистік  поэзиясының  бастамасы»  деп 
бағалаған автор Абайдың жыл маусымдарына арналған өлеңдерін 
соның дәстүрлік жалғасы, көркеюі, дамуы деп таниды. (Сонда, 165-
бет). Ал екі ақынның Крылов мысалдарынан жасаған аудармала-
рын салыстыра келгенде, олардың дәстүрлік жалғастығын Әуезов 
өлең түрлерінен, өлшемдерінен, сөздіктерінен табады.
Ыбырай  мен  Абайдың  бұл  саладағы  көркемдік  ұқсастығы, 
үндестігі  күшті  болуының  себебінен  де  Крылов  мысалдарының 
кейбір  аудармалары  көпке  дейін  екі  ақынның  әрқайсысына  бір 
телініп, шатастырылып жүрді. Осыны айта келіп, автор, мәселен 
оның  «Ворона  и  лисица»  деген  мысалының  Ыбырай  жасаған 
аудармасы  да,  Абай  жасаған  аудармасы  да  Абайдың  1945  жылы 
шыққан жинағына қатар басылып, яғни қате кеткенін ескертеді.
Сондай-ақ,  Мүрсейіт  сияқты  бұрынғы  Абай  шығармаларын 
көшіріп  жүргендердің  қателігінен  кейбір  басқа  ақындардың 
аудармалары да Абайдікі делініп келгенін дәлелдейді. Сол себепті 
ол шын Абай аударған Крылов мысалдары қайсы екенін анықтауға 

251
көмектесіп, атап тұрып бес мысалдың тізімін берген. Олар: «Есек 
пен бұлбұл», «Бүркіт пен қарға», «Шегіртке мен құмырсқа»,«Түлкі 
мен қарға»,«Піл мен қанден».
Белинскийдің  талдауынша,  үш  топқа  бөлінетін  Крылов 
мысалдарының  ішінде  бұл  шығармаларды  екінші  топқа, 
яғни  «өсиетшілдік  бағыт  ақындықпен  шарпысып  отыратын» 
мысалдар тобына жатқызған автор Абайдың дәл осыларды таңдап 
аударуының себебіне де біраз тоқтап өткен. Мұның да себебін ол 
ең алдымен, Абайдың өз оқушыларының қамын ойлағандығынан, 
соларға  түсінікті  болуды  көздегендігінен,  Крылов  за-манындағы 
орыс  халқының  нақтылы  әлеуметтік  және  саяси  болмысынан 
туған  сатирадан  гөрі,  «жалпы  адам  баласының  қай  қауымына 
болса  да  оңай  үйлесетін  мысалдарды  бұрынырақ  аударуға  талап 
еткендігінен» іздейді (Сонда, 166-бет).
Мысал жанрының негізгі мақсаты — ғибрат. Ғибрат оның бар 
тұспалының  түйіні.  М.Әуезов  Абайдың  мысалдар  аударудағы 
тұспалдап  айтқан  ойды  түю  жағына  қалай  көңіл  бөлгенін  де 
көрсетеді.  Абай  кейде  қорытындыны  өзінше  жасап,  түпнұсқаны 
өзгертіп  те  жіберіп  отырған.  Оның  бұл  өзгерісі  де  Крыловтағы 
нақтылы  қоғамдық,  саяси-әлеуметтік  жағдайды  сынаудан  гөрі, 
жалпы мінездік жайға ауыстыру жағына қарай бейімделе береді. 
Мәселен, ол Крыловтың «Вороненок» дейтін мысалын аударғанда, 
оның  «үлкен  ұры  құтылып,  ұсақ  ұры  тұтылды»  деген  мағына 
білдіретін ғибратын «Азат басың болсын құл, қолдан келмес іске 
ұмтыл» деп өзгерткен (Бұл да сонда, 167-бет).
Крыловтың  «Стрекоза  и  муравей»  дейтін  мысалын  Абай 
«Шегіртке  мен  құмырсқа»  деп  аударған.  «Стрекоза»  шегіртке 
емес,  инелік.  Әуезов  Абайдың  оны  неге  өзгертіп,  «инелік» 
демей, «шегіртке» деп алған себебіне тоқтайды. «Қазақтың ауыз 
әдебиетінде болсын, жайшылықтағы ұғымында болсын, инеліктің 
мұндайға  араласа  қоятын  жері  көп  емес.  Сол  себепті  Абай  оны 
әдейі өз оқушысының ұғымына жақынырақ, көкейіне қонымдырақ 
ету үшін «шегіртке» етіп өзгертіп алған тәрізді дейді автор (Бұл да 
сонда, 167-бет). 
Бұдан кейінгі Әуезовтің ерекше бір көңіл аударғаны – мысалдық 
шығармалардың  жанр  ерекшелігі  туралы.  «Нағыз  әдебиет 
жүйесінің  көзімен  қарағанда,  орыс  әдебиетінде  мысал  (басня)