Мемлекеттік тілді үйрету: әдіс, тәжірибе, инновация

123
- абыройлы міндет
Қызметіңіздің маңыздылығы неде?
- Патриоттық парыз.
- Асқақ мұраттарға адал қызмет.
-  Тәуелсіз  Қазақстанның  өркендеуіне  өз 
үле сін қосу.
Қызметкердің бойындағы қасиеттері?
Cауатты
Тәрбиелі 
Білімді
Үш тілділік
Сыпайы
Шешен сөйлеу мәдениеті
Сонымен, мемлекеттік қызметте жүру – 
ең абыройлы, ең мәртебелі жарқын жол.
Біздің орталықта да рухани жаңғыру ба-
рысында  «Әдемі  сөйле»  атты  шешендік 
шеберлік мектебі жобасы іске асырылуда 
(5 жылдық).
3-Фильмнен үзінді 
көру
«Раунд Робин» 
әдісі
Мақсаты:Сабаққа
өзінің сабақтан 
сөздік қорларына 
қосқан шешендік 
сөздерді пайдалану 
арқылы бір сөзбен 
жеткізу.
Көрсетілген  үзіндідегі  айтылған  қанатты 
сөздерді    мағынасын,  қазіргі  уақытқа  сай 
мысал келтіру. 
Ақ түйенің қарны жарылған күн – қуа-
ныш, мереке 
Мысалы:  (Елімізде  ЭКСПО  ашылуы  ақ 
түйенің қарны жарылған күн болды. 
Елімізде ЭКСПО ашылуы   қуанышты күн 
болды; Астананың 20 жылдығы – қуаныш-
ты мереке).
Халқым үшін жаным құрбан - патриот-
тық сезім, еліңе адал қызмет ету.

124
Қорытынды сөз: 
(2 мин)                                                                                                                                               
                                                                                                                                                      
                                                                                                                                                      
                                                                                                                                                      
                                                                                                                                                      
      
Бүгінгі сабағымыздың  мақсаты тыңдау-
шыларға көркем фильмдерді көрсете оты-
рып  шешен сөйлеудің мәнерін ұғындыру, 
тапқырлықпен  және  көркем  сөздермен 
сөйлеуге машықтандыру, сөйлеу мәдение-
тін жетілдіру жолдарын көрсету болды. 
Оқыту  процесін  жеделдету  және  жетіл-
діру үшін сабақта техникалық құралдарды, 
соның  ішінде  бейнефильмдерді  пайдала-
нудың дидактика тұрғысынан маңызы зор.
Менің  ойымша,  бейнефильмдер  тіл  үй-
ренушінің  тыңдап,  түсіну,  есте  сақтау 
қабілеттерін  дамытуға,  және  сол  түсін-
гендерін  ауызша  шешендік  сөздермен  
баян дауға арналатын тіл құралы. 
Сабақта бейнефильмдерді қолдану нәти-
жесінде  тыңдаушылар  өздері  меңгерген 
қанатты  сөздерді шебер қолдануға дағды-
ландыру. 
Сондықтан  мен  сабағымда  ой  толғаныс, 
диалог  құру,  РаундРобин  әдістерін    қол-
дандым.
Осы фильмнің үзінділері арқылы  өз ой-
ларын  шебер,  еркін    және  шешендік  сөз-
дерді,  мақалдарды  тыңдата  отырып,  тіл 
байлықтарын жетілдіруді, дамытуды  көз-
дедім.
Тіл – халық тарихы, тіл - ұлттық қазына, 
тіл өз халқымыздың рухани байлығы, өт-
кені мен болашағы. 
Әрбір  күніміз  мерекелі,  әрбір  ісіміз  бе-
рекелі болсын! Дамуымыз жедел, келеше-
гіміз кемел болсын! 

125
Гүлнұр Құрманғалиева 
Шығыс Қазақстан облысы 
Тілдер жөніндегі басқармасы
Шығыс Қазақстан лингвистикалық 
орталығының оқытушысы
Сабақтың тақы-
рыбы:
Сөйлеу  әрекеттеріне  дағдыландырудың 
тиімді құралы – топтық жұмысты ересек-
тер арасында ұйымдастыру.
Сабақтың лекси-
калық тақырыбы: 
«Бала жүрегі мейірімділікті сүйеді»
Сабақтың грам-
матикалық тақы-
рыбы:
Тұрақты тіркестер
Деңгейі:
С 1 жоғары деңгей
Сабақтың түрі:
Панорамалық сабақ
Сабақтың мақса-
ты:
Қазақ  тілін  үйретуде  топтық  жұмысты 
дұрыс  ұйымдастыру  әдістемесімен  та-
ныстыру  арқылы  қатысушыларға  тіл  үй-
ренушінің  өтілген  материалды  тиянақты 
меңгеруіне,  тақырып  төңірегінде  ойын 
еркін,  жатық  жеткізуіне,  тыңдаушының 
шығармашылық  ізденістерін  арттыруына 
машықтандыру жолдарымен таныстыру.
Сабақта қолданы-
латын әдіс-тәсіл-
дер:
Топтастыру,  ой  шақыру,  рефлексивті 
сұрақтар, миға шабуыл, кері байланыс.
Көрнекілігі: 
Үлестірмелі материалдар, бейнеролик, 
суреттер, смайликтер, слайдтар.
Лексикалық мини-
мум:
Замана  дерті,  тастанды  бала,  тағдыр  тау-
қыметі, ананың зары, баз кешу, адами құн-
дылық, жетім бала, өзекті мәселе, қамқор-
лықсыз қалу, қайтыс болу, толық

126
жетім, ана мейірімі, бауырына баспау, тағ-
дырдың  талқысы,  зардап  шегу,  зиянды 
әдет, адамның бұзылуы, кері кету, дүниеге 
келу, кемтар бала, қадамын ойлау, от басу, 
қыршыннан қию, бас тарту.
Сабақ барысы:
Ұйымдастыру 
(1 мин)
1. Ой шақыру 
(3 мин)
Бейнеролик
көрсету.
Мақсаты: Тіл үй-
ренушілерге бей-
нероликті көрсету 
арқылы тақырып-
ты ашу, пікірта-
ласқа бағыттау.
Құрметті әріптестер! Бүгінгі семинарға 
қош келдіңіздер!  
Менің  әдістемелік  тақырыбым:  Сөйлеу 
әре кет теріне  дағдыландырудың  тиім-
ді  құра  лы  –  топтық  жұмысты  ере сек тер 
арасын  да ұйымдастыру.  
Лексикалық  тақырып:  «Бала  жүрегі 
мейірім ділікті сүйеді».  Жоғары деңгей. 
Сабақтың  мақсаты:  Қазақ  тілін  үйретуде 
топтық  жұмыстарды  дұрыс  ұйымдастыру 
әдістемесімен  таныстыру  арқылы  қаты-
сушыларға  тіл  үйренушінің  өтілген  ма-
териалды  тиянақты  меңгеруіне,  тақырып 
төңірегінде ойын еркін, жатық жеткізуіне, 
тыңдаушының  шығармашылық  ізденіс те-
рін арттыруына машықтандыру жолдарын 
көрсету. 
Экранға зер салыңыздар!

127
Ф.Оңғарсынова  Жетімнің монологы  
Жетекші сұрақтар: 
1. Бұл бейнеролик қандай мақсатта көр-
сетілді деп ойлайсыздар?
2.  Осы  мәселенің  бүгінгі  күнде  маңыз-
дылығы  қандай?
3. Бүгінгі қоғамда мұндай жағдайлар не-
ге көбейді?
Соңғы  кездері  елімізді  «жаңа  туған  бала-
сын жолда тастап кетті, қоқысқа лақтырып 
кетті»  деген  жаңалықтар  дүр  сілкіндірді. 
Жаңа  ғана  бой  түзеген  бойжеткендеріміз 
бен  кейбір  жас  аналарымыз  өз  туған  ба-
лаларынан  кез  келген  жолмен  баз  кешіп 
жатыр.  Ендеше,  бүгінгі  «Бала  жүрегі 
мейірім ділікті  сүйеді»  атты  пікірталасы-
мыз тастанды балалар тағдыры мәселесін 
көтеруге  арналады.  Тыңдаушылардың  са-
палы білім алуына ықпал ету үшін топтық 
жұмыстарды  қолданамыз.  Сабақ  соңын-
да  топ  аралық  және  жеке  бағалау  жүр-
гізілетіндіктен, әрбір топ мүшесінің бер-
ген жауабына мұқият болыңыздар.
Әрбір топ сағат тілінің бағытымен тап-
сыр маларға жауап береді.
2. Топқа бөлу: 
Таратылған қима 
қағаздардағы 
тұрақты тіркес-
терді құрастыру 
арқылы тыңдау-
шылар топтасты-
рылады. 
(3 мин)
Тыңдаушылар «Алтын сандыққа» салын-
ған қима қағаздарын таңдап  алады.
№ 1 топ: «
Алпыс екі – тамыры – боса-
ды
» – 
мейірімі түсті
.
№  2  топ:  «
Ат  тонын  –  ала  -  қашу
»  - 
жауап кершіліктен қашу
.
№3 топ: «
Кең – дүние – тар болу
» - 
дүние-
ден түңілу
.

128
3. «ПОПС» форму-
ласы: 
Әрбір топ мүшесі 
«ПОПС» формула-
сын пайдалана 
оты рып идея тіз-
бек терін дамыта-
ды. 
Мақсаты: Нәти-
желі ұсыныстар 
беру арқылы 
идеяның туында-
уы, ойды күрде-
лендіріп, болжам 
жасау, ой толғау. 
(5 мин)
«Жетім  көрсең,  жебей  жүр»  деп  дана  ба-
баларымыз  жетім-жесірін  жылатпаған. 
Тұл  жетім  қылған  тағдырға  дауа  бар  ма, 
ал қазіргі заманда жетімнен тастанды бала 
көп. Осындай мәселенің тууына себепкер 
болатын жағдайлар туралы ойымызды өр-
бітейік.
- 
№1  топ: 
«Тастанды,  жетім  балалар-
дың  көбеюі  сол  баланы  тапқан  ананың 
сана-сезіміне, біліміне байланысты»
.
- 
№2  топ: 
«Тастанды,  жетім  балалар-
дың көбеюі сол сол елдің экономикасына 
тікелей байланысты»
.
- 
№3  топ: 
«Тастанды,  жетім  балалар-
дың  көбеюі  сол  баланы  тапқан  ананың 
тұрмыс жағдайына  байланысты».
1. 
Бірінші  тыңдаушы  «Менің  ойымша, 
...» 2. 
Екінші тыңдаушы «Себебі мен оны 
былай түсіндіремін … » 
3. 
Үшінші  тыңдаушы  «Оны  мен  мына 
фактілермен,  мысалдармен  дәлелдей  ала-
мын … » 4. 
Төртінші тыңдаушы «Осыған 
байланысты  мен  мынадай  қорытынды 
шешімге келдім ...

129
4. Мәтінді оқып 
шығып, беріл-
ген тапсырманы 
орын дау.
 (1 мин)
 
«Пирами-
далық талқылау» 
әдісін пайдалана 
отырып, оп мүше-
лері бағдарлама 
қатысушылары 
ретінде өз пікір-
лерін жеке жазып, 
ортада талқылап, 
ортақ пікір қалып-
тастырады. 
Мақсаты: Қаты-
сушылардың 
берілген проблема-
ны шешу жолдары 
туралы идеялар 
ұсынуы арқылы 
ойды күрделендіру, 
болжам жасау, ой 
толғау.
(3 мин)
Адами  құндылықтардың  орны  мен  реті 
ауы сып бара жатқан бұл заманда елімізде-
гі  жетім  балалар  санының  жоғары  болуы 
өзекті мәселе болып отыр. Жетімін жылат-
паған,  жесірін  еліне  қайтармаған,  бала-
лар  үйін  қажет  етпеген  еліміздің  бүгінгі 
жағдайы тым басқа. Жалпы Қазақстан Рес-
публикасы бойынша 2016 жылғы мәлімет-
тер бойын ша жетім балаларға және ата-ана-
ның қарауынсыз қалған баларға арналған 
188 балалар үйі жұмыс жасайды. Қазақстан 
Республикасы Білім және ғылым министр-
лігі балалардың құқықтарын қорғау коми-
тетінің 2015 жылы жасаған баяндамасына 
сүйенсек,  елімізде  32362  жетім  және  ата-
ана сының  қамқорлығынсыз  қалған  бала-
лар тіркелген. Бұл балалардың барлығы то-
лық жетім емес, көпшілігінен ата-аналары 
бас тартқан немесе балаларына құқықтары 
шектелген. Барлық балалар үйінде тәрбие-
ленушілердің  82  пайызының  ата-анала-
ры тірі, қалған 18 пайызының бір немесе 
ата-анасының  екеуі  де  қайтыс  болғандар. 
Демек, 6000-ға жуық баланы толық жетім-
дер деп айтуға болады деген сөз.
(«edu.e-history.kz»  электрондық  ғылыми  журна-
лы  №3) 
Мәтінде  берілген  статистикалық 
мә ліметтерді  басшылыққа  ала  отырып 
1)  «Бүгінгі  заманның  дертіне  айналып 
отырған  тастанды  балаларды  азайту 
үшін  қандай  ұсыныстар  айтар  едіңіз-
дер?» атты сауалға біздің бүгінгі 
«Сырла-
су»  бағдарламасына  психолог  ғалымдар 
тобы арнайы келіп отыр екен. Олай болса, 
сөз сіздерге беріледі.

130
- Осы мәселе бойынша  заңгерлер тобына 
сөз беріледі.
-  Ендеше  келесі  сөз  кезегі  тілшілерге 
беріледі.
2)  Ұлттық  құндылық  пен  отбасы  құн-
дылығының  қазіргі  қоғамдағы  көрінісі 
қандай?
Әрбір бағдарламаға қатысушы топ бір-бір 
сөйлеммен түйін жасайды.
 5. «Эссе» 
жазу.
Мақсаты: Белсен-
ді түрде шығар-
машылықпен 
жұмыс жүргізуге, 
болжам жасауға 
негіз қаланады.
(10 мин)
Эссе жазу тәртібі 
бойынша тірек сөз-
дер ретінде әрбір 
суретке сөз тірке-
стері беріледі.
Мұстафа  Аңсағанның  анимациялық 
суреттерін  пайдалана  отырып,  әр  топ  бес 
минуттық  эссе  жазады  және    топ  болып 
қорғайды.  Эссені  аталмыш  тақырыптағы  
белгілі бір тұрақты тіркеспен қорытынды-
лау ұсынылады.
- ана мейірімі, 
- бауырына баспау, 
- тағдырдың талқысы, 
- маскүнемдіктің зардабы, 
- тастанды бала.
- зиянды әдет
- адамның бұзылуы,

131
- кері кету,
- дүниеге келу,
- кемтар бала
- қадамын ойлау
- от басу
- тастап кету
- қыршыннан қию
- бас тарту
Әрине, ана есімі ардақты да қасиетті. Ана 
махаббаты  мен  жылуынсыз  –  мына  өмір 
жетім. Осындай киелі «ана» есімін кірлетіп 
жүрген кейбір безбүйрек аналарымыз қоға-
мымызда жоғалады деген сенім білдірейік. 
Ұлттық құндылықтарымызды, оның ішін-
де отбасы құндылықтарын рухани, ұлттық 
санамызды, дәстүрлерімізді қайта жаңғыр-
ту арқылы дамыған ел болатынымызға се-
неміз. «Бала жүрегі мейірімділікті сүйеді, 
бала ата-анасымен бақытты».
6. 
«Бағалау пара-
ғы» таратылады. 
Мақсаты: Бір-
бірімен қарым-қа-
тынас жасай 
отырып, рефлек-
сивті ойлау, өз-
гені және өзін-өзі 
бағалау дағдысын 
қалыптастыруға, 
сараптама жасау-
ға ықпал етеді. 
(5 мин)
Әрбір  топ  өзара  бір-біріне  баға  беріп  ке-
теді. Бағалау 5 балдық жүйеде жүргізіледі.  
(Топтар  өзара  талқылау  жасап,  бағалау 
парағын талдайды). 

132
7. Рефлексия: 
Смайликтер 
арқылы – кері 
байланыс жасау.
Мақсаты: 
Субъектілердің 
өзіндік басқару 
қабілеттерін 
дамытуға, өз әре-
кеттерінің (та-
нымдық, білімдік, 
қарым-қатына-
стық) нәтижелі 
болуына, олардың 
өз жауапкершілі-
гін арттыруға 
бағытталады. 
Орындалып өткен 
әрекеттің нәти-
жесін зерттеу 
көзделеді. 
(1 мин)
 - керегімді алдым.
  - түсінбедім.
  - талқылау керек. 
Не  ұнады?  Не  ұнамады?  Стикерге  жазып 
суреттерге жапсырып кету керек.
Қорытынды сөз:
(2 мин)
Біздің бүгінгі мақсатымыз қазақ тілін үй-
ретуде  топтық  жұмысты  дұрыс  ұйымда-
стыру  әдістемесімен  таныстыру  арқылы 
қатысушыларға  тіл  үйренушінің  өтілген 
материалды  тиянақты  меңгеруіне,  тақы-
рып  төңірегінде  ойын  еркін,  жатық  жет-
кізуіне,  тыңдаушының  шығармашылық 
ізденістерін 
арттыруына 
машықтан-
дыру  жолдарын  көрсету  болатын. 
Өз де   рі  ңіз  ге  белгілі  С1  –  жоғары  деңгей-
дегі  тілді  қолданушы  әр  түрлі  тақырып-
тарда  қиын  мәтіндерді  түсіне  алады,  жа-
сырын мағынаны ажырата біледі, жоғары

133
қарқында  бірден  тез  сөйлейді.  Тіл  қолда-
нушы ауызекі сөйлеу тілі элементтері мен 
түрлі  тұрақты  тіркестерді  тани  алады, 
күр делі  тақырыпқа  құрылған  мәтіндердің 
маңызды  мәселелерін  нақтылап,  қосым-
ша  талқылаулар,  тұжырымдар,  тиісті  мы-
салдар арқылы түйіндей отырып, анық та 
нақты жеткізе алуы керек. 
Біздің  жалпы  барлық  сабақтарымыз  мо-
дульдік  технологияға  негізделген.  Бүгінгі 
көрсетілген  пікірталас  сабағы  қорытын-
ды сабақ үлгісінде ұйымдастырылды. Са-
бақты қызықты етіп өткізу, оқыту үрдісін 
тартымды  етіп,  қорытынды  сабақтарды  
ұйымдастыру  мәселесін  шешу  жолында 
ойымызға  келетін  ең  негізгі  жолдардың 
бірі  –  ойын  технологияларының  ішіндегі 
іскери  ойындарды  қолдану.  Оқытушы  өз 
пәнінің  теориясын  қаншалық  жетік  біл-
се де, оның ісінің нәтижелі болуының ең 
басты  кепілі  –  әдіс  -  тәсілдерінің  дұрыс 
таңдалуы,  тиімді  жұмыс  түрлерінің  жүр-
гізілуі.

134
Сондықтан 
ересектерді  оқытуда  іскери 
ойындарды дұрыс қолдану педагогикалық 
шеберлікті, ізденіс пен шығармашылықты, 
алдына айқын мақсат қоя біліп, оған жету-
дің жолдарын жан - жақты ойластыра алу-
ды, сонымен қатар психологиялық білімді 
де талап етеді.
Бүгінгі  сабағымда  мынадай  әдіс-тәсілдер 
қол  дан дым:  олар  Ресей  профессоры  ойлап 
тапқан  «ПОПС  формуласы,  оқытудың  ин-
терактивті  әдістерінің  бірі  «Миға  шабуыл» 
әдісі,  пирамидалық  талқылау  әдіс те рі,  топ-
тас  тыру, ой шақыру, рефлексивті сұрақ тар т.б.
Сабақ соңында бағалау парағы таратылып 
өзін-өзі және өзгені бағалау әрекеті жаса-
лып, кері байланыс арқылы сабақ  нәтиже-
сін зерттеу көзделді.            
Іскери  ойындар  көбінесе  қорытынды  са-
бақта  жинақталған  білімдерін  көрсетуде 
қолданылатын болғандықтан, сабақты топ-
тық  жұмыс  арқылы  ұйымдастыру  тиімді 
деп ойлаймын.

Мазмұны
Аңдату................................................................................................3
I бөлім
Е.Тілешов. Қазақ тілін үйренудің  ең бастапқы сөздік қоры: сөз 
таңдаудың қағидаттары, халықаралық тәжірибелер және негізгі 
лексикалық минимумды игерту........................................................6
К. Жақсылықова. Мемлекеттік тілді деңгейлеп оқыту 
мәселесі.............................................................................................12
Қ.Төлекеев. Оқыту орталықтарының кешегісі, бүгіні, 
ертеңгісі.............................................................................................21
А.Әбдіхалықов. Ересек азаматтарға қазақ тілін оқыту 
әдіснамасын стандарттау және жүйелеу мәселесі........................25
Қ.Балабеков.  Мемлекеттік тілді  оқытуда  тиімді әдістерді 
қолдану жолдары ............................................................................36
Ж. Ізтұяқ. Жаңа инновациялық технологияларды оқыту 
үдерісіне енгізу және оның тиімділігі ..........................................39
Ж.Елесбаева. Мемлекеттік тілді оқытудағы интерактивті 
әдіс-тәсілдер ....................................................................................45
Г.Мұсаева. Қазақ тіліндегі жай сөйлем құрылымын 
меңгерту............................................................................................50
Н.Төленбергенова.  Ересек аудиторияның тілдік 
коммуникативтік құзыреттілігін жетілдірудің өзекті 
мәселелері ........................................................................................55
II бөлім
Ә.Жүнісбек. Кірме таңбалардың морфологиялық 
талданымы .......................................................................................70
А.Жүндібаева. Қазақ тілін оқытуда қолданылатын 
инновациялық технологиялар .......................................................76
А.Ботабаева. Ересектерді мемлекеттік тілді оқыту тәжірибесі:
жетістіктер мен нәтижелер ............................................................80

Тәжірибелік сабақтар 
А.Сағатова. Қазақ тілі сабақтарын ойын әдісін пайдалану 
арқылы тиімді ұйымдастыру...........................................................87
А.Әменова. Қарым-қатынас, танысу, амандасу............................92
А.Мурсалимова. Қазақ тілін оқытуда жағдаяттық 
тапсырмаларды тиімді қолданудың әдіс-тәсілдері.....................101
Б.Шөкеева. Мәтінмен жұмыс түрлерін ұйымдастыру..............113
Л.Әбілмәжінова. Сөйлеу әрекетін машықтандыруда көркем 
фильмдерді қолда...........................................................................119
Г.Құрманғалиева. Сөйлеу әрекеттеріне дағдыландырудың 
тиімді құралы – топтық жұмысты ересек тыңдаушылар 
арасында дұрыс ұйымдастыру......................................................125

Редакторы: М. Шіменбаева
Компьютерлік нұсқасын дайындаған: С.Баубекова
Редакцияның мекенжайы
Қазақстан Республикасы
010000, Астана қаласы,
Сауран көшесі, 7 А,
Тел: 8 (7172) 40-83-67
Tilortalyk@mail.ru
Терілуге берілген күні 13.10.2017
Басуға қол қойған күні 17.10.2017
Пішімі 60х84 1/16
Шартты баспа табағы 8,0
Таралымы 50 дана