2-китап indd

145

Назарбаев  Дүниежүзі  қазақтарының  екінші  құрылтайында  жасаған 

баяндамасында  атап  көрсеткеніндей,  “Ұлтты  күшейтудің  бірінші  тетігі, 

әрине, тіл. Өйткені, толық канды тілсіз толықканды ұлт болу мүмкін емес’.

Тіл тағдырына өзіміз араласып жүргендіктен бе, қайдам, кейбір тілге 

деген  жауапкершілігі  бізден  мол  болмаса,  аз  болмауға  тиіс  лауазымды 

адамдар (олардың жалпы атауы –шенеуніктер) мен жақсы-жайсаңдардың 

(оған  депутат  мырзаларды  да  енгізуге  болады)  тілге  деген  көзқарасы 

адамды  қайран  қалдырады.  Бұдан  бірнеше  жыл  бұрын  газет  арқылы 

«мемлекеттік  тілді  бір  жылда  үйреніп  шығамыз,  мекемеде  дамытамыз, 

өйтеміз де бүйтеміз!” деп, калың жұрттың алдыңда уәде берген министрлер 

мен  ведомство  басшыларының  біразы  орындарынан  тайып  кетті  де, 

қалғандары  “шолақ  белсенділігін”  баяғы  үйреніп  қалған  “тәсілімен” 

жалгастыруда. “Қой!” дер қожа жоқ болғандықтан ба, кім білсін, әйтеуір, 

кыңқ  беретін  түрі  жоқ.  Басқаларды  былай  қойғанда,  тіпті  өз  ана  тіліне 

іші жылымайтын, оған деген перзенттік парызын ойламайтын азаматтар 

жөніңде не айтуға болады? Шетелге елші болып, бір дипломаттың басқа 

жерде  емес,  Парламенттің  төрінде  тұрып  көрсеткен  «үлгісін»  не  деуге 

болады. Әрине әбестік! Бұл енді біздің қазақ зиялыларының көпшілігіне 

тән  «жас  ұрпағының»  қасіретті  қайтарымы  болып  көрінеді.  Әкесі  қазақ 

тілінің  жанашыры  болып  жүрсе,  ал  ол  мәпелеп  өсірген  баласы  аяламақ 

түгілі  менсінбейтін  мінез  көрсеткені  қандай  өкінішті.  Бұл  қазіргі  қазақ 

зиялыларының басындағы бір құбылыс болып тұр. 

Пайымдап  қарасаңыз,  шетелде  жүрген  азаматтардың  көпшілігі  өз 

тіліне шорқақтар. Жоқ әлде «шет елдердегі тек өз тілінен жерігендер ғана 

бару  керек»  деген  шешім  бар  ма?  қазақ  тілінің  беделін  шетелдерде  де 

көтеру қажет емес пе? 

Бұл  кеселмен  қалай  күресу  керек?  Менің  «жаман»  ойым:  тіліміз 

үшін  күрестің  басталғанына  (кейінгі  тарихи  кезеңде  әрине)  Желтоқсан 

толқынынан кейін, 15-16 жыл, мемлекеттік мәртебе алғаннан бері – табаны 

күректей 13 жыл өтіпті.

Тіл үшін күресті біз еліміздің тыныштығы мен бейбіт өмірін сақтап, 

жағдайды  ушықтырмай,  парасаттылықпен  жүргізіп  келеміз.  Оны  дос  та, 

дұшпан да білуі тиіс. Бірақ онсызда қасіретке шалдыққан тіліміздің ендігі 

тағдырын  «тыныштық»  ұғымының  құрбандығына  шалып,  қашанғы 

оның аяқ-қолын байлап отыра береміз? Меніңше тіл жағдайын жөндеуге 

қажетті екі шарттың екеуі де қазір бар сияқты: біреуі – тыныштықтың негізі 

қалыптасты; екіншісі – демографиялық жағдай жөнделді (халықтың 52-53 

пайызы қазақтар болып отыр).

146

Ашығын айтсақ, мемлекеттік тілді «құрметтеп, аялап, тағзым етіп» 

болдық  қой  деймін.  Ендігі  жерде  төрт  деңгейде  (аудан,  қала,  облыс, 

республика  көлемінде)  басшылық  етуге  тағайындалатындар  мен 

сайланатындар  қазақ  болса,  мемлекеттік  тілді  6  айдың  ішінде,  басқа 

ұлттардың өкілі болса, бірі жылдың ішінде еркін (сөйлеу, оқу, ойын жазу, 

ұғу)  меңгеруге  тиіс,  оның  орындалуын  қатал  қадағалап,  жүзеге  асыру 

керек.  Несі  бар,  өркениетті  елдердің  (Германия,  Франция,  Ресей  т.б.) 

көрсетіп отырған үлгісін қабылдасақ, айыпты боламыз ба?

Қоғамның  саяси  өмірін  –  тіл  тағдырынан  аулақ  тұрған  құбылыс 

деп  айта  аламын.  Талай  партиялар  құрылып,  халқымыздың  жарқын 

болашағын  құру  тек  менің  қолымнан  ғана  келеді  деп  кеудесін  қаққан 

басшылары  мен  белсенділерінің  сөзін  естіп,  бағдарламаларын  оқып 

келеміз. 

Міне солардың ең болмаса біреуі, ынты-шынтымен мемлекеттік тіл 

тағдырын сөз етті ме, бағдарламаларында өзекті бір мәселе етіп қойды ма? 

Жоқ қойған жоқ. Тым болмаса, қалың жұрт, қарапайым халыққа арналған 

«жалынды» сөздерін ол белсенділер мемлекеттік тілде айта алмай, баяғы 

ескі «әуенмен» сарнағанынан саналы азаматтардың көбінің-ақ «жарқын 

болашақтан» үміттенуі тұрмақ, түңіліп, қайтқандарын да көріп жүрміз. 

Тіл  түзелмеген  мемлекетте  саяси  партиялар  мен  демократиялық 

әрекеттердің  түпкі  мақсаттарына  мен  өз  басым  түсінбеймін.  Өйткені, 

жақсы  өмір  мен  еркіндікті  аңсаған  халқымыздың  өз  тіліне  деген 

көзқарасын,  аңсаған  арманын  біз  Халықаралық  «Қазақ  тілі»  қоғамын 

құрып,  тіліміздің  мемлекеттік  мәртебесі  үшін  күрескен  азаматтарды 

жақсы білеміз. Сол бір алғашқы 5-6 жыл ішінде ана тіліне деген бұрынғы 

қасаң  көзқарастың  күрт  өзгеріп,  қалың  жұрттың  өз  тіліне  қауырт  бет 

бұрысы әлеуметтік сілкініс тудырған еді. 

Бүгін де сол халық қой. Партиялар мен демократиялық қозғалыстар 

сол  халықтың  күйін  күйттеп,  жырын  жырлағысы  келсе,  неге  оның 

осынау  бір  шиыршық  атқан  түйінді  де,  шытырман,  шатағы  мол  тіл 

проблемасына  бәрі  бірдей,  самарқау  енжар?  Өз  басым  осы  партиялар 

мен  демократиялық  қозғалыстардың  елдің,  мемлекетіміздің  жағдайын 

жақсартуға  бағышталған  іс-әрекетіне,  ниетіне,  сенем  де  түпкі  мақсаты 

– билікке қолын жеткізу ме деп ойлаймын. Бірақ, олар өз алдына қандай 

мақсат  қоймасын,  қазақ  тілі  толыққанды  тіл  болмаған  жерде  ұлттық 

мемлекеттің де пайда болуы неғайбыл.

Енді бұған кім не  істей  алады? Партияларды  құру  Заңы  қабылданды. 

Сол заңда әрбір партияның өкімет, халық мүддесімен ортақ, соған сәйкес 

147

келетін,  басқа  мақсаттардан  ерекше:  жерге,  экологияға,  ауылға,  білімге, 

денсаулыққа, т.б. деген келелі де, үздік мүдделері болу керек.

Біз сонда ғана ана тіліміздің мүшкіл хәлін жөндеуіміз мүмкін. 

Тіл байлығының бір өлшемі – сөз байлығы. Бірақ сөз байлығы сөздердің 

санымен  ғана  емес  сапасымен  де,  мән-мағынасымен  де  өлшенеді  Соған 

қарағанда, қазақ тілі – өркениетті тілдердің бірде-біреуінен кем емес, сөз қоры 

1  миллионға  жуық  мағыналық  бірліктен  (“смысловые  единицы”)  тұратын 

бай да бейнелі тіл. Мұны айтып отырған себебіміз: кейбір саясаткерлер мен 

өз қағынан жеріген тоғышарлардың, тіл білмейтін кейбір “жаңа қазақтардың” 

“қазақ тілі кедей тіл, ол мемлекеттік тіл болуға жарамайды”, “ол – қойшы-

қолаңның қарабайыр тілі”, “құнарлы қоры тоқтамайтын тесік қоржын” деп, 

сан-саққа  жүгіртіп,  даттап,  күстәналауларының  түпкі  мақсаты  мемлекеттік 

тілдің  беделін  түсіру,  мәртебесін  қызғану,  қайткен  күнде  де  орыс  тілінің 

өктемдігін ұзағырақ сақтап қалуға тырысудың айла-амалдары, қиястық сөздер.

Мұндай  жағдайда  ғалымдар  қазақ  тілінің  шынайы  болмысын,  барша 

мүмкіндігін  ашып  көрсете  білуі  керек.  1  миллионға  жуық  мағыналық 

бірлігі бар тілдің мүмкіншілігін айтып, дәлелдеп жатуға дәл қазір жер тар, 

әрине. Бірақ – бұл шындық. Солай бола тұрса да, “неге қазақ әдеби тіліндегі 

жалпы  терминологиялық  лексиканың  басым  көпшілігі,  (75%)  орыс  және 

интернационалдық терминдер?” – деген сауал тууы мүмкін. Оған төмендегіше 

жауап берген болар едік:

–  біріншіден,  тілімізде  термин  жасаудың  “өз  тіліңнің  сөз  байлығын 

сарқа пайдалану керек” деген негізгі принципін орындауда о бастан-ақ қазақ 

қауымының енжарлық білдіріп, қиындықка бармай, оңайына бой ұрып, орыс-

интернационал терминдерді есепсіз көбейтіп алуы:

– екіншіден, қазақ тілінің ерке-бұлан қасиеті, бейнелеуіштік, образдық 

табиғаты  кез  келген  сөзді  бұғау  салып,  термин  етіп  қолдана  беруге  көне 

бермеді.

Ал еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болған бүгінгі танда бәрін 

бұрынғыша  жүргізіп,  жалғастыра  беру  болашаққа  да,  жаңа  тіл  үрдісіне  де 

қиянат болған болар сді. Сондықтан қазақтың саналы азаматтары ортасында 

термин жасау, тілді терминдендіру деген процесіне жаңаша да көзқарастар 

бар.  Ол  –қазақ  тілінің  байлығын  сарқа  пайдалану”,  “терминжасамдағы 

шарттылық”  принципін  сақтап,  кешегі  Ахмет  Байтұрсынов  бастаған  игі 

дәстүрді (онда да мүмкін болғанынша, әрі бірден емес) біртіндеп жалғастыру 

деген үрдіске байланысты.

«Қазақ тілінің сөз байлығы» дегенде айтылар әңгіме көп-ақ, Соның ең 

бастысы – тіліміздегі барша қазына байлықты түгел де ұқыпты жинап, бір