2-китап indd

50

дербестікке ие болу мүмкіншілігіне ие жүздеген, тіпті мыңдаған тамаша 

элементтер.  Бұларды  тіл  қорынан  шығарып  тастауға  ешкімнің  құқы 

жоқ. Оны істеу күнә. Ал осы байлықты тек арнайы диалектологиялық 

сөздік  қана  қамти  алады.  Жасалып  жатқан  3  томдық  сөздік  Қазақстан 

жеріндегі тіл ерекшеліктерін біршама саралап, жүйелеп берсе де, одан 

тыс жерлерде (Қытай, Моңғолия, Ауғанстан, Түркия, Өзбекстан, Ресей 

жерінде  жасайтын  3  миллиондай  қазақтар  тіліндегі  ерекшеліктерді 

түгел  қамтыды  деп  айту  қиын.  Ал  бұл  болса,  әдеби  тілімізді  байытып 

отыратын таусылмас қайнар бұлақтың бірі. Диалектологтарымыз қанша 

жыл  ұдайы  зерттеп  келе  жатса  да  біз  әлі  күнге  дейін  қазақ  тіліндегі 

диалектизмдердің жалпы санын дәл айтып, са ралап бере алмаймыз және 

ол мүмкін де емес. Зерттеген сайын жалпыхалықтық тіл байлығының көзі 

ашыла  беретіндігін  көріп  отырмыз.  Жергілікті  ерекшеліктердің  көбісі 

сол өлкедегі елдің өмір тіршілігіне, кәсібіне, өзіндік салт-дәстүріне бай-

ланысты. Жүйесін тауып пайдалана білсек, олар да өз асылымыз.

Тіл  байлығымыздың  үлкен  бір  саласы  –  ғылыми-техникалық 

терминдер,  бірақ  олар  қолданысы  жағынан  біршама  шектелген.  Қазақ 

тіліндегі  терминологиялық  сөздіктердің  тізімін  алып  көрсек,  тек 

Қазан  революциясынан  кейінгі  кезеңде  шыққандары  80-нен  асады. 

Осы  сөздіктерде  қамтылған  салалық  терминдердің  жалпы  саны,  орыс 

және  интернационалдық  терминдер  мен  қазақ  тілі  негізінде  жасалған 

терминдерді қоса есептегенде, бүгінгі таңда қазақ тілінің байырғы, яғни, 

төл сөздерінің санынан асып бара жатыр, термин атаулының саны төлтума 

өз сөздерімізден көп. Бұл нені көрсетеді? Жер бетінде ауыс-түйісі жоқ тіл 

кездеспейді. Бірақ заңды түрдегі ауыс-түйістің де белгілі шегі болады. 

Қай тілде де басқа тілдерден енген ауыс-түйістердің 15–20 проценттен 

аспағаны жөн. Егер басқа тіл сөздері бұл мөлшерден көбейе бастаса, онда 

өз тіліміздің табиғатына, табиғи түрде дамуына нұқсан келгені келген. 

Өйткені  әр  тілдің  өзіндік  (фонетикалық,  лексикалық,  морфологиялық, 

семантикалық) даму заңы бар және ол заң түгел сақталғанда ғана тіл өз 

қасиетін сақтап қалады. Ал сыртқы әсер күшейген сайын тіл өз еркінен 

айырыла береді. Бұл әрине, өз алдына қаралатын жеке мәселе. Дегенмен, 

тілімізге  күн  сайын,  апта  сайын  жүздеп,  мыңдап  еніп  жатқан  термин-

атауларға тіліміз, оның сөздік қоры бейтарап қала алмайды. Оларды біз 

қабылдауымыз керек және тіл байлығына айналдыру үшін өз тіліміздің 

ішкі  заңына  бойсұндыра,  оған  үйлестіре  қабылдауымыз  керек.  Сонда 

ғана  шеттен  енген  ауыс-түйістер  тілімізге  етене  сіңісіп,  өз  сөзіміздей 

болып  кетеді.  Бүгінгі  таңда  тіліміз  атау-термин  есебінен  байымай 

51

тұрмайды. Ол процестің жолын бөгеу мүмкін емес. Бірақ ғылым-білімнің 

60 шақты саласы бойынша жасалып жатқан терминологиялық лексиканы 

өз  бетімен  жіберу  деген  сөз  –  тілді  ұлттық  қасиетінен  жұрдай  етумен 

пара-пар.

Сондықтан  бұл  тығырықтан  шығудың  екі-ақ  жолы  бар  сияқты. 

Оның біреуі жаңа терминдерді жасауда сонау 30-жылдары қабылданған 

принциптің  алғышартын,  яғни  қазақ  тілінің  өз  мүмкіншілігін  сарқа 

пайдалану мүмкіндігіне қарай өз сөзімізбен беру деген дұрыс талабын 

бірізділікпен,  ерекше  білгірлікпен  асыру  болса,  екіншісі  қабылдаған 

совет – интернационалдық терминдерді (мұнда да мүмкін болғанынша) 

өз тіліміздің ішкі заңына бойсұндыра алу.

Өткен жетпіс жылдан бері бұл талапты іске асыру тұрмақ, айтудан 

қорқып,  жұрттың  құлағына  «терминдерді  өз  тіліміздің  негізінде 

қалыптастырайық», «орыс тілінің нормасында емес, өз тіліміздің заңына 

үйлестіріп  алайық»  деген  ұсыныс,  әрине,  түрпідей  тиюі  де,  шошытып 

жіберуі де мүмкін. Бірақ санамызға салып қарасақ, жер жүзінде бір де 

бір  тіл  (өзіміз  сияқты  туыстас  тілдерді  есептемегенде),  соның  ішінде 

орыс  тілінің  өзі  де,  шеттен  қабылдап  жатқан  мыңдаған  сөздерді  өз 

табиғатына ылайықтап алады. Ал қазақ тілінде болса бұл жөніндегі заң 

екі  ұдай:  «төңкеріске  дейінгі»  (кереует,  самауырын,  кәмпит,  жәрмеңке, 

жәшік, пошта, т. б.) және «төңкерістен кейінгі» (пролетариат, космонавт, 

штампт,  кооператив,  концепция,  принцип,  т.  б.)  болып,  өз  тілімізге 

өзіміз  зорлық  жасап  отырмыз.  «Бұл  мәселе  біздің  тақырыпқа  тікелей 

қатысты емес» деп дау айтуға да болады. Бірақ әңгіме тілімізге бүгінде 

мыңдап еніп жатқан және ғылым- білімнің әр саласында қолданыс тауып 

отырған атау-терминдер жайында болғандықтан олардың орнықты да тіл 

табиғатына етене жақын болғанын талап ету заңды сияқты.

Терминология саласында өз тіліміздің байлығын сарқа пайдаланудың 

орнына (ондай принцип бар ғой) көбіне өзге тілдің дайын тұрған элементін 

бас  ауыртпай  ала  салуға,  әр  түрлі  себеп  іздеп,  «шығармашылықтың» 

жолына түскеніміз әсіресе кейінгі 40–50 жыл. Жиырмасыншы, отызыншы 

жылдары жағдай басқашалау болды. Ахмет Байтұрсыновтың әсіресе тіл, 

әдебиет саласындағы жаңашыл бастамасы мен өміршең үлгісі осының 

дәлелі болса керек. Бірақ, сол кезде-ақ тіл дамуын өз «мүддесіне» сай 

бағдарлап  отырған  идеология  бұл  сияқты  «үлгіге»  ерекше  мән  берді. 

Сондықтан  да  болар  Голощекин  Ахмет  Байтұрсыновты  терминдегі 

жаңалығы үшін сынай келіп, кезінде былай де ген екен: «Только в одной 

книге этот ученый употребляет 5 тысяч национальных терминов, даже 

52

за менил «интернационализм» – деп айыптапты. Сондықтан да болар бұл 

бастама Ахаңнан кейін жалғасын таба алмады, бірақ оның қазақ тілінің 

өз  табиғатынан  жаратқан  әрі  түсінікті,  әрі  елге  етене  жатқан  аталмыш 

терминдердің  бәрі  (бастауыш,  баяндауыш,  анықтауыш,  толықтауыш, 

есімдік,  етістік,  үстеу,  шылау,  т.  б.)  күні  бүгінге  дейін  қолданылып, 

кез  келген  сөздіктің  төрінен  орын  алып  келеді.  Ғылыми  терминдер 

де  тіл  байлығы  екенін  осы дан  айқын  көруге  болады.  Айта  кету  керек: 

тіл  саясатындағы  кейінгі  уакытта  жүз  берген  жаңа  бет  бұрыстарға 

байланысты  терминология  саласында  аталмыш  принциптік  жаңғыра 

бастауы байқалады: ертеде әрі асығыс, әрі замана ағымына қа рай балама 

іздеп  әуре  болмай-ақ  алына  салынған  көптеген  термин  атаулар  тіл 

тәжірибесінде Қазмемтерминкомның талқылап, бекітуін күтпей-ақ газет-

журнал беттерінде қолданыла бастады. Әдетте мұндай жағдай теорияның 

практикадан кешеуілдеп кейін қалуынан болады. Дегенмен, бұл процесті 

бетімен жіберіп, орыс-интериационалдық атауларды бей-берекет өзгерте 

беруге болмайды. Бұлардың бәрі (кален дарь – күнпарақ, сувенир – кәдесі, 

забор, ограда – жан тақтай, юбилей –мерейтой, жүздеген сөз, терминдер) 

міндетті түрде қаралып, заңдастырылуға тиісті.

Тіл байлығының тағы бір қайнар бұлағы – «жаңа сөз» жасау, сөздерді 

жаңа  мағынада  қолдану.  Бұл  тәсіл  –  тіл  байытудың  ең  бір  құнарлы 

да  қуатты  көзі.  Жанды  организмдегі  миллиондап  өліп,  миллиондап 

жаңаланып  жататын  клеткалар  секілді  тіл  де  дәл  осындай  дамылсыз 

жаңаруда күй кешеді. Бірақ тілдің бір ерекшелігі шын мағынасындағы 

«жаңа сөздің» жасалуы тіл қорында кездесетін құбылыс. Мәселен, мен 

өз басым кейінгі 100 жыл ішінде айталық, қазақ тілінде дүниеге кел ген, 

өте сирек, бұрын-соңды болмаған «су жаңа» төл түбірді атай алмаймын. 

Өйткені, ол болмыста жоқ. Қазақ тіліндегі бір жарым мындай бір буынды 

төл түбір сөздеріміздің төркіні тым алыста, мыңдаған жыл дар қойнауында 

жатыр. Ал сіздер мен біздердің күнде айтып жүрген «жаңа сөздеріміз» 

шын  мәнісіндегі  жаңа  сөздер  емес,  тіліміздегі  байырғы  түбірлерден 

сөз  жасау  модельдері  негізінде  пайда  болған  туынды  дүниелер.  Олар 

дүниеге тіл қажеттігін өтеу үшін келген, оларды біз өзіміз тілімізде әбден 

калыптасқан дәстүрлі тәсілдер арқылы жасадық. Түбір ескі, тәсіл ескі, 

бірақ сөз жа ңа, өйткені ол жаңа ұғым, мағынаға ие болды. Демек, сөз 

өмірі,  оның  ұзақ,  қысқа  болуы,  сайып  келгенде,  мағынаның  тұрақты, 

тұрақсыз болуына, болмыста қолданылуына байланысты. Тіл қорының 

осылайша  жаңалануы  оның  ішкі  даму  заңына  байланысты.  Бірақ  оны 

ылғи әрекетке келтіріп отыратын қозғаушы күш қоғамдағы әлеуметтік,