Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
31 
7.2 Геодезиялық негіз. 
Оны  геодезиялық  тіректік  торлар  пункттерінің  жиынтығы 
құрады.  Бұл  пункттер  жер  бетіндегі  нүктелердің  желісі  бола  тұра, 
олардың  өзара  орналасулары  деңгейлік  бет  үстіндегі  координаталар 
мен    биіктердің  бірыңғай  жүйесінде  геодезиялық  өлшеулер  арқылы 
айқындалады.  Пункттер  Жер  қыртысында  ағаш  немесе  металл 
құрылымды  болып  жасалатын  сигнал  (биіктігі  40 м  дейін)  немесе 
пирамида (биіктігі 10-12 м) сияқты арнаулы геодезиялық белгілермен 
берік бекітіледі. 
Мемлекеттік  геодезиялық  торлардың  атқаратын  міндеті 
топографиялық түсірімдеулердің және карталарды жасаудың пландық 
және  биіктік  негізі  болу,  жоғары  дәлдікті  қажет  қылатын  есептердің 
шығарылуын  демеу.  Жер    бетінде  пландық    тіректік  пункттердің 
желісін  құрудың  әдістері  триангуляция,  полигонометрия  және 
трилатерация деп аталады. 
Триангуляция.  Жер    бетінде  геодезиялық  белгілермен  бектілген 
үшкілдер торы құрылады да ішкі жазық бұрыштар, тордың басы мен 
соңындағы  кем  дегенде  екі  қабырғаның  (базиспен  ұштастырылған) 
ұзындықтары  жоғары  дәлдікпен  өлшеніп  анықталады.  Өлшенген 
бұрыштар мен анықталған қабырға ұзындықтарын синустар теоремасымен 
қатыстырып,  басқа  үшкілдердегі  қабырғалардың  ұзындықтарын 
есептеп  табады.  Базиспен  ұшталған  шыға  беріс  қабырғаның 
дирекциондық бұрышы (α
АВ
, α
CD
, α
EF
, α
KL
 ) астрономиялық байқаумен 
айқындалады.  Бұдан  кейін  тура  геодезиялық  есептің  (ТГЕ) 
шығарылуымен үшкілдердегі пункттердің тік бұрышты координаталары 
X, Y анықталады. 
Өлшеулердің 
қателігіне 
және 
пункттердің 
кординаталарын 
табудың 
дәлдігіне 
байланысты 
мемлекетік 
триангуляциялық  тор  4  класқа  бөліктенеді,  бұларға  тән  сипаттама 
мынадай: 
 
Басты көрсеткіштер 
Триангуляция кластары 
1 
2 
3 
4 
Звенолардың ұзындығы, 
км 
≤ 200 
 
 
 
Полигондардың 
периметрі, км 
800-1000 
 
 
 
Қабырғалардың 
ұзындығы, км 
≥ 20 
7-20 
5-8 
2-5 
Базистік қабырғалардың 
салыстырмалы қатесі 
1/400000 
1/300000 
1/200000 
1/200000 
Пункттердегі 
бұрыштарды өлшеудің 
қателігі 
+0,7
//
 
+1
//
 
+1,5
//
 
+2
//
 

 
32 
Полигонометрия.  Жер  танабында  сынық  сызықты  көпбұрыштар 
(тұйықталған немесе тұйықталмаған) құрылып, оларда барлық жазық 
бұрыштар  мен  қабырға  ұзындықтары  өлшенеді.  Бұдан  соң  олар 
геодезиялық  полигон  деп  аталады.  Бастапқы  пункттің  белгілі 
координаталары  мен  байланыстырушы  қабырғаның  дирекциондық 
бұрышы  бойынша  ТГЕ  шығарылып  басқа  пункттердің  X, Y 
координаталары табылады. 
Трилатерация.  Бұнда  да  жер  бетінде  үшкілдер  торы  құрылып, 
бұларда  қабырғалардың  ұзындықтары  өте  жоғары  дәлдікті 
дальномермен  (алысты  өлшеуіш)  өлшенеді.  Үшкілдердің  ішкі  жазық 
бұрыштары тангенстер (немесе косинустар) жартылай бұрыштарының 
теоремасымен  есептеліп  табылады.  Тағы  да  ТГЕ  шығарылуын 
қолданып барлық пункттердің X, Y координаталары айқындалады. 
Биіктік геодезиялық тор. Оның атқаратын міндеті топографиялық 
түсірімдеулерді  тіректік  биіктіктермен  негіздеу.  Тордағы  пункттер  
3-5 км сайын жиілікпен жер қыртысында немесе тас бетон ғимараттың 
қабырғасында  реперлер  және  маркалармен  бекем  бекітіледі. 
Мемлекеттік  нивелирлеу  жоғары  дәлдікті  аспаптармен  орындалады 
да, 4 класқа бөліктенеді. Бұларға тән сипаттама мынадай: 
 
Басты көрсеткіштер 
Триангуляция кластары 
1 
2 
3 
4 
Нивелирлік 
полигондардың өлшемі 
(тұйықталған 
полигондардың 
периметрі), км 
Жеке желілер 
немесе 
полигондар 
 
 
500-600 
 
 
150-200 
 
 
150-200 
Нивелирлеудің 1 км 
желісіне тиісті қателігі, 
мм 
Кездейсоқ 
≤+0,5     ≤+1 
жүйелі 
≤+0,03    ≤+0,2 
 
 
Полигондардың немесе 
тұйықталған желістердің 
шекті үйлесімсіздіктері, 
мм 
 
- 
 
5√L
км
 
 
10√L
км
 
 
20√L
км
 
 
 
L
км
 – желістің ұзындығы, км
 
 
Бақылау сұрақтары: 
Карта бетінің рамкасы не үшін жасалынады? 
Географиялық  координаттар  дегеніміз  не  және  оны  қалай 
анықтайды?  Жер  шары  бетіндегі  нүктенің  орналасу  қалпы  қандай 
шамалармен бағаланады? 
Жер  бетінде  пландық  тіректік  пункттер  желісін  құрудың 
әдістерін сипаттап беріңіз. 

 
33 
8. Жазық тік бұрышты координаталар жүйесі 
Жазық  тікбұрышты  координаттар  жүйесі  –  жазықтықта 
нүктенің  орнын  аныктайтын  координаттар  осіне  катысты  сызыктык 
шама.  Топографияда  жазық  тікбұрышты  координаттар  жүйесі  мына 
ретпен салынады: 

 
Жер  шарының  беті  алты  градустық  аймақтар  бойынша 
жазықтыққа жазылады. 

 
Олардың  есебі  Гринвич  меридианынан  шығысқа  қарай  бірден 
алпысқа дейін жүргізіледі. 

 
Абсцисс  осі  X  (тік  осі)  –  әрбір  аймақта  остік  меридианның 
бейнесі,  ал  ордината  осі  У  (көлденең  осі)  –  экватор  бейнесі  ретінде 
кабылданады. 

 
Олардың қиылысу координатының басы О. 
 
 
 
1,2-сурет. Жазық тікбұрышты координаттар жүйесі