Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
24 
 
 
3-сурет. Квадраттық палетка
 
 
Нүктелік  палетка  –  жасау  үшін  ең  алдымен  әрең  көрінетін 
карандаш  сызықтары  жүргізіледі.  Квадрат  ортасына  нүкте  койып, 
сызықтар өшіріледі. 
 
 
 
4-сурет. Нүктелік палетка
 
 
Квадратқа  бөлінген  палетка  әдісі.  Ең  алдымен  палетка 
бөлігінің  құнын  табу  керек:  осы  масштабтағы  бір  бөлікке  сайкес 
шаршы метр немесе гектар. 
Палетканы  өлшеуге  арналған  жердің  үстіне  орналастырып, 
контур  ішіндегі  толық  квадратты  және  толық  емес  квадраттарды 
санап  есептейді.  Толық  емес  квадраттардың  екеуі  бір  толық  квадрат 
құрайды.  Есептеу  жұмысы  екі  рет  қайталанады.  Екі  өлшеудің 
айырмашылығы  өлшенген  ауданның  1:50  –  нен  аспау  керек.  Егер 
осылай болса, орта шамасы аудан деп қабылданады. Аудан мөлшерін 
табу үшін бөлік санын бөлік құнын есептейміз. 
Бақылау сұрақтары: 
Топографиялық  карталарды  өлшеудің  қандай  құралдары  бар? 
Олардың қайсысы тиімді деп ойлайсыз? 
Бұл құралдарды практикада қалай қолданады? 

 
25 
6. Топографиялық карталардың номенклатурасы 
Топографиялық  карталардың  номенклатурасы  (Номенклатура 
карт)  -  көп  парақты  географиялық  карталардың  әр  парағының 
орналасқан жерін немесе оның картаның басқа парақтарына қатысты 
орналасу  ретін  анықтайтын  шартты  белгілер  жүйесі.  Карталар 
номенклатурасы  карталарға  сызықтар  салумен  тығыз  байланысты, 
әскерлерді  картамен  жабдықтауды  ұйымдастыруда  пайдаланылады. 
Карталар  номенклатурасы  кестелік  (карталардың  жинақ  кестесіне 
немесе каталогына сәйкес картаның әр парағы әріптік, сандық немесе 
әріптік-сандық  белгімен  белгіленеді),  координаталық  (картадың  әр 
парағы оның нүктелерінің бірінің немесе парақтың ортаңғы нүктесінің 
—  координатасымен  белгіленеді),  сандық  немесе  әріптік-сандық 
(әрбір  параққа  сандық,  немесе  әріптік-сандық  код  беріледі)  болуы 
мүмкін.  
 
1-сурет.  1:1000  000  масштабтағы  карта  бетін  парақтау  және 
номенклатурасы
 
 
 
 
Топографиялық карталар шағын территорияларға жасалады, олар 
көптеген  беттен  тұрады.  Картаның  бетке  бөлінуін  жол  сызық,  ал 
беттің  белгісін  номенклатура  деп  атайды.  Топографиялық  карталардың 
әрбір  беті  трапеция  болып  табылады  оған  номенклатура  беріледі. 
Карта  бетінің  номенклатурасы  рамканың  солтүстік  қабырғасының 
үстінде орналасқан.  
Картаның  номенклатурасы  негізінен  1:1000  000  масштабтағы 
карта  құрады,  оның  рамкасының  өлшемі  бойлықта  6°,  ал  ендікте  4°. 
Осы  масштаб  бетінің  номенклатурасы  белдеуді  білдіретін  латын 
алфавитінің бас  әрпінен және реттік нөмірін көрсететін цифралардан 
тұрады.  

 
26 
Мысал  ретінде  N-36-54-Г-а  карта  бетінің  номенклатурасының 
1:1000 000 масштабтан бастап рет-ретімен құрастыруды қарастырамыз. 
N-36 бет 1:100 000 масштабтағы 144 бетке бөлінеді, олар 1,2,3 …, 
144  цифрларымен  белгіленеді.  Осы  масштабтың  54  нөмірлі  бетінің 
номенклатурасы N-36-54 болады. 
1:100000  масштабтағы  N-36-54  картасының  беті  1:50  000 
масштабтағы  картаның  бетіне  4  бетіне  сәйкес  келеді:  олар  А,  Б,  В 
және Г әріптерімен белгіленді. Осы масштабтың екінші номенклатурасы 
N-36-54-Г болады. 
Осы  бетті  4-ке  бөлуден  1:25000  масштабтағы  картаның  4  бетін 
алады. Бұл беттер а, б, в, г әріптерімен белгіленеді. Осы масштабтағы 
картаның ең соңғы бетінің номенклатурасы N-36-54-Г-а болады. 
 
 
2-сурет.  1:100000  масштабтағы  карта  бетін  парақтау  және 
номенклатурасы 
 
 
 
 
 
1:5000 масштабтағы картаның номенклатурасының негізі болып, 
1:10000  масштабтағы  картаның  беті  саналады,  ал  ол  болса  1:5000 
масштабтағы  картаның  256  бетіне  бөлінеді.  1:5000  масштабтағы 
картаның ең соңғы бетінің номенклатурасы N -41-60-(256) болады. 
1:2000 масштабтағы картаның номенклатурасын алу үшін 1:5000 
масштабтағы  картаның  беті  9  бөлікке  бөлінеді.  Оларды  орыс 
алфавитінің  кіші  әріптерімен  белгілейді.  Сонымен  1:2000  масштабтағы 
картанаң ақырғы бетінің номенклатурасы N -41-60-(256-и) болады. 
 

 
27 
3-сурет.  :100000,  1:200000,  1:500000  масштабтағы  карта  бетін 
парақтау және номенклатурасы 
 
 
Топографиялық  карталардың  масштабына  байланысты  жеке 
беттерінің  өлшемі  туралы  мәліметтер  және  номенклатура  үлгілері  
1-кестеде берілген. 
 
1-кесте - Карталардың номенклатурасы 
 
Масштаб 
Беттің өлшемі 
Номенклатураның 
үлгілері 
Ендікте  Бойлықта 
1:1000 000 
4º 
6º 
N-36 
1:500000 
2º 
3º 
N-36-А 
1:200000 
40' 
1º 
N-36-ХХХ 
1:100000 
20' 
30' 
N-36-54 
1:50000 
10' 
15' 
N-36-54-Г 
1:25000 
5' 
7'30" 
N-36-54-Г-а 
1:10000 
2'30" 
3'45" 
N-36-54-А-а-1 
1:5000 
1'15 
1'52,5 
N-36-54 (256) 
1:2000 
25" 
37",5 
N-36-54 (256-и)
 
 
Пландар  мен  карталардың  шартты  белгілері.  Топографиялық 
карталардың  шартты  белгілері  мен  шартты белгілерден  және  оларды 
түрлі-түсті безендіруден, түсіндірме жазулар мен цифрлы белгілерден 
тұратын біртұтас жүйе болып табылады. 
Шартты  белгілер  және  олардың  түрлі-түстері  жердің  әртүрлі 
объектілерін  және  тектік  түрлерін  көрнекі  көрсетеді.  Түсіндірме 
жазбалар  және  цифрлық  белгілер  шартты  белгілерді  кескінділетін 
объектілердің жеке ерекшеліктері туралы мәліметтер мен толықтыралды.