Қаттылық – рудалық минералдың басты тұрақты қасиеттерінің бірі. Рудалық минералдардың қаттылығы деп минералдардың жоғарғы ӛңделген бетінің тырнағанда, тегістегенде және микрожаншылғанда қарсы тұру қабілетін айтады. Минералдарға кристаллографиялық бағыттардан тәуелді әр түрлі қаттылық қасиеттер тән. Минералдардың қаттылығын анықтауда екі әдіс қолданылады: сапалық және сандық .
Қаттылық – рудалық минералдың негізгі қасиеттерінің бірі. Рудалық минералдың қаттылығы деп оның бетін сызғанда, тегістегенде кӛрсететін тегеурінін айтады. Минералдың қаттылығын анықтаудың екі түрі қолданылады: сапалық және сандық.
Минералдың қаттылығын сапалық анықтаудың тырнау әдісі. Минераграфиялық практикада кӛбінесе рудалық минералды мыс және болат инемен анықтау кең қолданылады. Болат иненің қаттылығы 5-ке, ал мыстікі 3-ке тең.
25
4,7х; 9х объективте кӛз аясындағы минералдың бетіне иненің ұшын тигізіп, қолдың бағытымен оны тартамыз. Егер минералдың қаттылығы инеден тӛмен болса, онда минералдың бетінде сызат қалады. Кӛптеген рудалық минералдар мортты болады, сондықтан инемен сызғанда бетінде ұнтақ қалады.
Моос шкаласы бойынша қаттылық үш топқа бӛлінеді:1) қаттылығы 3-тен тӛмен мыс инемен тырналмайтын, 2) қаттылығы орташа 3-тен 5- ке дейін болат инемен тырналатын, бірақ мыс инемен тырналмайтын, 3) қаттылығы 5 -тен жоғары сызат түспейтін.
Бұл әдіспен қаттылықты анықтауда мынаны есте ұстаған жӛн: анизотропты минералдарда (антимонит, вольфрамит) түйірлердің бағдарына байланысты, ал изотроптыда кристалдық құрылымына байланысты, ал жасырын кристалды минералдың қаттылығы толық кристалдыға қарағанда тӛмен. Мысалға: колломорфтық мельниковит-пирит және кристалды пирит бір-бірінен қаттылығы бойынша ажыратылады.
Салыстырма бедеріне немесе тегістелінуіне байланысты сапалық
қаттылығын анықтау. Жалтыратылған тастілімді дайындаған кезде рудатүзуші минералдар қырғанға тегеурін кӛрсетеді. Осының нәтижесінде қатты минералды жалтырату жұмсақ минералдарға қарағанда қиынырақ болады.
Бедері бойынша минералдың салыстырмалы қаттылығын жалтыратылған тастілімде де жақсы кӛрінетін жарық реңі арқылы анықтайды. Бұл үшін микроскоптың кӛру аясына зерттелетін минералды және қаттылығы белгілі минералды қояды, апертурлық диафрагманы жабыңқырайды, микроскоптың тубусын ақырындап кӛтереді. Тубусты кӛтерген кезде жарық реңі жұмсақ минералдарға қарай түсіргенде – жолақ қатты минералдарға қарай қозғалады. Жарық реңін орта объективте 9х бақылауға болады, егер кӛрінбесе, үлкен объективте (40х) бақылау қажет.
Жарық реңі қаттылығы жақын минералдарға, сол сияқты қаттылығы белгілі минералдарда кездесетін кірме минералдың қаттылығын анықтауға қолданылады.
Микрожаншу арқылы қаттылықтың сандық ӛлшемін анықтау. Жалтыратылған минералдар бетінің қаттылығы немесе микроқаттылығы микроскоптың астында алмас ұшты (индентормен) жаншу арқылы анықталады. Микроқаттылық минералды анықтауда негізгі белгі болып табылады. Микроқаттылықтың минималды және максималды шамасын ӛлшеп орташасын шығарады.
Жаншу фигурасының пішіні мен сапасы әр түрлі болады. Кӛптеген рудатүзуші минералдар бедері бойынша қаттылығы мен микроқаттылығы сәйкес келеді, бірақ кейде қаттылығына қарағанда микроқатылығы тӛмен болады (молибденит, халькопирит). Бұл минералдың жіктілігін, морттылығына,
тұтқырлануына, химиялық құрамына байланысты. Минералдың микроқаттылығын ӛлшеуге микротвердометрдің әртүрлі модельдері
26
қолданылады. Кең қолданылатыны ЛОМО фирмасының ПМТ-3 микротвердометрі.
ПМТ-3 аспабында тӛрт қырлы 1360 бұрышты алмас пирамида қолданылады. Микротвердометр 1μ диаметрлі түйірді зерттеуге де қолданылады. Шетелде микроқаттылықты ӛлшеуге әртүрлі аспаптар және индекторлар қолданылады, соның ішінде Виккер (табаны шаршы пирамида) мен Кнупа (ұзынша пирамида) индикаторлары кең қолданылады.
Магниттілік қасиет – кейбір минералдарда ғана болады. Оларға: темір, магнетит, магномагнетит, франклинит, поликсен, пирротин, кубанит, реньерит жатады.
Минералдың магниттілігін магниттік тілшікпен және магнитті болат инемен анықтау. Тастілімді магниттік тілшікке жақындатып бақылаймыз (солтүстік немесе оңтүстік полюске). Ал магнитті болат инені минералдың ұнтағына жақындатсақ, ұнтақ инеге жабысады.
Рудадағы минералдың магниттілігін магниттік ұнтақ арқылы зерттеу. Егер магнитті минералдар магниттік қасиеті жоқ минералдарда ұсақ сеппе түрінде кездессе, оның санын магнитті ұнтақ әдісі арқылы анықтайды. Бұл әдіс сол сияқты шағылған жарықта магнитті минералды нашар магнитті немесе магниттік қасиеті жоқ (троилит-пирротин, магнетит-маггемит, моноклинді пирротин – гексагондық пирротин) минералдардан ажырату үшін қолданылады.
Бұл әдіс былай дайындалады: бірінші сабынды ерітінді жасайды, ол үшін «Детское» сабыны қолданылады. Ерітіндіге магнитті ұнтақты салады. Магнитті ұнтаққа таза магнетит ұнтағын немесе НЦ-400, Ф-600, Фк-600 ұнтағын қолданады. Құрамы: су-10 мл, магнитті ұнтақ 0,1 г, сабын «Детское» кӛпіршігенге дейін қосылады. Дайын ұнтақты түтікшемен тастілімнің бетіне тамызады, 1-2 минут ұстайды, уақыты келгеннен кейін тастілімнің беті бірнеше тамшы спирт немесе тазартылған сумен шайылады. Сосын тастілімнің беті толық кепкенше тұрады. Спиртпен шайылса 15-30 сек, ал сумен 1,5-2 минут тұрады.
Магнитті қасиеті бар минералдарға магнитті ұнтақ тұтасып қалады. Бұны суретке түсіріп алса да болады.
Негізгі әдебиеттер: 3 [66-98 б.], 5 [57-87 б.] Бақылау сұрақтары:
Қандай физикалық қасиеттері бойынша шағылған жарықта рудалық минералдар анықталады?
Рудалық минералдың кристалломорфтық ерекшеліктері.
Қаттылықты сапалық және сандық әдіспен анықтау
Достарыңызбен бөлісу: |
