Оқулық Федералдық мемлекеттік мекемесі «Білім беруді дамытудың федералдық институты» ұсынған

1
1 
 
(хабарлама, берілгендер) болып табылады. 
Ақпараттандыру—ақпараттық  ресурстарды  қалыптастыру  жəне 
қолдану негізінде азаматтардың ақпараттық  қажеттілігін  жəне  құқығын 
қанағаттандыруға  құрылған,  мемлекеттік  үкімет  органдарының, 
жергілікті  өзін-өзі  басқару  органдарының,  ұйымдардың,  қоғамдық 
бірлестіктердің  іске  асыруға  тиімді  жағдай  ұйымдастырылған 
əлеуметтік-экономикалық жəне ғылыми-техникалық үрдіс. 
Сонымен қатар Информатиканың негізгі ұғымдарын, анықтамалары 
мен  терминдерін  «Ақпаратты  қайта  өңдеу  жүйелері.  Терминдер  мен 
анықтамалар»  Т  15971—90  ГОСТ  анықтайды,  бұған  сəйкес  ақпарат- 
фактілер,  қағидалар,  объектілер,  оқиғалар  жəне  идеялар  туралы 
мəліметтер бұл контексте толықтай айқын маңызға ие болып тұр. Атап 
айтсақ,  ақпарат  -  берілгендер  ғана  емес,  мəліметтерге  ие  адам  үшін 
маңызды  қажетті  ақпарат  болып  табылады.  Ақпарат  туралы  ұғымның 
бұл анықтамасында ақпараттың негізгі маңызды жақтары айқындалған. 
Біріншіден,  ақпарат  материалдық  объект  бола  алмайды,  ол  бір 
адамнан  екінші  адамға  беріледі,  бұл  жағдайда  бірінші  адам  оны 
жоғалтпайды.  Нəтижесінде  бұл  екі  адам  да  берілген  ақпараттан  
хабардар болады. Ақпарат - жіберілген жағдайда азаймайтын, керісінше 
көбейетін жалғыз ресурс. 
Екіншіден, 
ақпарат 
жіберілу 
үшін 
арнайы 
материалдық 
тасымалдауышта ұсынылған болуы тиіс. 
Үшіншіден,  бір  тасымалдауыштан  екіншісіне  берілген  кезде 
ақпараттың мазмұны өзгермеу керек. 
Ақпараттық  хабарлама.  Тəжірибелік  жағынан  алғанда  ақпарат 
үнемі  хабарлама  түрінде  ұсынылады.  Ақпараттық  хабарлама 
хабарламаның шығу көзінмен, хабарды алушымен, байланыс каналымен 
байланысты болады (1.1-сурет). Хабарлама жіберушіден қабылдаушыға 
материалдық-энергетикалық 
формасында 
беріледі 
 
(электрлік, 
жарықтық, дыбыс сигналдары түрінде,т.б.). 
Сигналдың 
түріне 
байланысты, 
жіберетін 
құрылғының 
ерекшеліктерімен  анықталатын  үздіксіз  (аналогтік)  жəне  дискреттік 
(сандық) ақпаратты ажыратады. 
Әдетте,  түрлі  табиғи  объектілер  аналогтік  ақпарат  көзі  болып 
табылады  (мысалы,  температура,  ауа  қысымы  мен  ылғалдылығы), 
технологиялық  өндіріс  үрдістерінің  объектілері  (мысалы,  белсенді 
аймақтағы нейтрондық ағым, ядролық реактордың контурындағы жылу 
тасымалдаушының қысымы мен температурасы) жəне т.б. 
 
 
 

12 
 
Сур.1.1 Ақпарат беру жалпы схемасы 
Адам  баласы  қолданатын  ақпараттық  хабарлама  дискреттік  хабарлама 
сипатында  болады,  мысалы  жарық  құралдары  арқылы  берілетін  дабыл 
белгілері,  телеграфтық  белгілер,  жазбаша  түрде  немесе  дыбыстық 
белгілер арқылы берілетін тілдік хабарламалар жəне басқалары. 
Адам  хабарды  сезім  органдары  арқылы  қабылдайды,  əдетте,  бұл 
негізінен  үздіксіз  ақпарат  болады,  ал  адамның  логикалық  ақыл-ойы 
дискреттік сипатта болады. 
Аналогтік  ақпарат  қабылдауыштары  əдетте  хабарламаларды    əр  
түрлі  өлшеу  жəне  тіркеу  аппараттарының  көмегімен  қабылдайды. 
Сандық 
ақпаратты 
қабылдаушылар, 
мысалы 
компьютерлер, 
хабарламаларды  сан  түрінде  қабылдап,  сол  хабарламаларды  электр 
сигналдарының көмегімен қайта өңдейді. 
Есептеуіш машиналарының түрлері. 
Есептеуіш машиналар өңделетін ақпарат түрлеріне қарай негізгі екі 
түрге бөлінеді: аналогтік жəне сандық. 
Аналогтік  есептеуіш  машина  (АЕМ)  —  кейбір  физикалық 
өлшемдердің  үздіксіз  өзгерістер  түрінде  ұсынатын  ақпаратпен 
операциялар жүргізетін машина. Бұл жағдайда физикалық айнымалылар 
ретінде  электр  тізбегіндегі  ток  күші,  валдың  (обьектінің)  бұрылу 
бұрышы, дененің қозғалыс күшінің жылдамдығы мен шапшаңдауы жəне 
т.б.  пайдаланылады.  Табиғатта  көптеген  құбылыстар  математикалық 
түрде  бір  ғана  теңдеулермен  суреттелетін  фактісін  пайдалана  отырып, 
АЕМ  бір  физикалық  үрдістің  көмегімен  түрлі  үрдістерді  моделдеуге 
мүмкіндік береді. Осыдан келіп, АЕМ-дың қолданылу аясы анықталды. 
Сандық  есептеуіш  машина  (СЕМ)—  бұл  дискреттік    түрде 
ұсынылған ақпараттармен операциялар жүргізетін машина. Қазіргі кезде 
көптеген  теңдеу  түрлерінің  сандық  шешімдерінің  əдіс-тəсілдері 
құрастырылған, 
бұл 
СЕМ-мен 
қарапайым 
жəне 
логикалық 
операцияларды  орындай  отырып,  түрлі  теңдеулер  мен  есептерді 
шығаруға мүмкіндік береді.  Компьютерлер - бұл СЕМ. 
 
1.2. 
Ақпарат қасиеттері мен тасымалдау құралдары. 
 
Ақпарат  қасиеттері.  Ақпаратпен,  ақпараттық  жүйе  жəне 
технологиямен жұмыс істеу барысында қабылданатын, сақталатын жəне 
жіберілетін ақпараттың қасиетін бағалау маңызды. 
Ақпарат қасиеттерінің келесі анықтамаларын тұжырымдайық. 
Адекваттілігі  —  ақпараттың  көрсетілген  обьектіге  немесе 
құбылысқа бірегей сəйкес болу қасиеті. 
Шынайылығы 
— жасырын қатесі болмайтын ақпарат қасиеті 
Толықтығы  —көрсетілген  обьектіні  немесе  үрдісті  толық 

1
3 
 
сипаттайтын ақпарат қасиеті. 
Қолжетімділігі—қолданушыға,  ақпаратты  алу  мүмкіндігін  беруді 
сипаттайтын ақпарат қасиеті. 
Сәйкестігі  —ақпараттың  қолданушының  сұраныстарына  сəйкес 
болуы қабілеті. 
Ақпараттың  сапасы  —  ақпараттың  пайдалы  деңгейін  көрсететін, 
ақпараттың жалпыланған оң сипаттамасы. 
Ақпараттың өзектілігі —ақпараттың ағымдық уақытқа сəйкес болу 
деңгейі.  Ақпараттың  толықтығы  сияқты,  өзектілігімен  де  ақпараттың 
коммерциялық бағалылығын жиі байланыстырады. 
Басқа да маңызды ақпарат қасиеттері бар. 
Ақпараттың  қысқалығы  мен  нақтылығы—  ақпаратта  керексіз 
мəліметтердің болмауы. 
Бағалылығы  —  шешім  қабылдау  үшін  ақпараттың  маңыздылық 
деңгейі. 
Түсініктілігі — ақпараттың өрнектелу тілі бағытталушыға түсінікті. 
Уақытылығы  —  дəл  осы  кезде  түсінуге  жəне  шешім  қабылдауға 
қажет ақпараттың өзектілігі жəне онда мəліметтердің болуы. 
Әр  нақты  жағдайда,  қарастырылып  отырған  жүйеге  немесе 
технологияға  шынымен  əсер  ететін,  ақпарат  қасиеттерін  есепке  алу 
қажет. 
Ақпараттық  үрдістер  уақытта  созылған,  сондықтан  да  шынайы  əрі 
адекватты,  бірақ  ескірген  ақпарат  қате  шешімдердің  қабылдануына 
əкеліп  соқтырады.  Берілгендермен  жұмыс  істеу  үшін  адекватты  əдісті 
іздеу  (немесе  құрастыру),  ақпаратты  алу  үрдісінің  кешіктіруіне  əкеліп 
соғуы  мүмкін,  осының  салдарынан  ақпарат  өзекті  емес  жəне  қажетсіз 
болып  қалады.  Атап  айтқанда,  осының  негізінде  қазіргі  берілгендерді 
ашық  кілтпен  шифрлау  жүйелері  негізделген.  Берілгендерді  оқу  үшін, 
кілті  (əдісі)  жоқ  қолданушылар  кілтті  іздеумен  айналыса  алады,  себебі 
оның  жұмысының  алгоритмі  қолжетімді,  бірақ  бұл  іздеудің  уақыты 
соншалықты  ұзақ  болғандықтан,  жұмыс  барысында  ақпарат  өзінің 
өзектілігімен қатар тəжірибелік маңыздылығын жоғалтады. 
Ақпараттың,  хабарламаға  түрлену  əдісінің  бірі,  оның  материалдық 
тасымалдауышқа  жазылуы  болып  табылады.  Егер  біз  компьютерлік 
техникада пайдаланатын материалдық тасымалдауыштарды қолданатын 
болсақ, онда біз берілгендермен жұмыс жасаймыз. 
Берілгендер 
—адамның 
қатысу 
мүмкіндігімен 
автоматтық 
құралдармен қайта өңдеуге жарамды ақпараттың түрі. 
Берілгендермен  жасалатын  операциялар.  Ақпараттық  үрдіс 
кезінде  берілгендер  бір  түрден  екінші  түрге  түрленеді.  Берілгендерді 
өңдеу келесі операцияларды құрайды. 
Берілгендерді  жинау  —  ақпараттың,  шешім  қабылдауға  жеткілікті 
толық болуын қамтамасыз ету мақсатында ақпаратты жинақтау. 
Берілгендерді  формализациялау  —Әр  түрлі  ақпарат    көздерінен  
келіп  түскен  берілгендерді  бір   –  бірімен   салыстырмалы  болу  үшін,