Оқулық «Білім беруді дамытудың федералды институты»

 
 
Сур. 4.5. Колонтитулдар: а-
колонцифрларсыз;  
б – колонцифрлармен; 
 
Колонсызғыштар  деп  басылымның  көркемдік  безендірудің  элементі 
ретінде  негізгі  мәтіннің  үстінгі  жағында  (одан  алшақтау)  басылымның  әр 
бетінде  орналасқан  сызғыштар  немесе  әшекейлер  аталады.  Бұл  мағынада 
колонтитулдардың  бір  бөлігі  болып  табылатын  сызғыштар  да  баған 
колонсызғыштар деп аталуы керек. 
Колонсызғыштар  ретінде  әдетте  түрлі  сызғыштар  мен  әшекейлер 
пайдаланылады,  әдетте  теру  жолдарының  толық  форматында,  бірақ  кейде 
орталыққа  немесе  сыртқы  жиекке  түзетіліп,  кішірек  форматта  болады.  Жиі 
колонсызғыштармен  бірге,  колонцифрлар  сызғыштың  үстіңгі  жағына немесе 
орталыққа  немесе  сыртқы  жиекке  түзетіліп,  ішкі  жағына  қолданылады. 
Колонсызғыштардың беттелу ережелері колонтитулдардікіне ұқсас. 
Сызғыштар  —  бұл  макет  элементтерін  бір-бірінен  бөлетін  көлденең 
немесе  тік  сызықтар.  Назар  аудару  үшін,  тақырыптың  астын  сызуға  немесе 
мәтіннің  бір  бөлімі  аяқталатып,  басқа  бөлімі  басталатын  жерде  сызықты 
сызуға  болады  (4.6-сурет).  Сонымен  қатар,  сызғыштар  беттердің  тәуелсіз 
бөліктерін ажырату үшін қолданылады. 
Сызғыштар жиі бетке тұтас көрініс беру үшін жиі пайдаланылады - үстіңгі 
жағында  қалың  қара  сызықтар,  ал  кейде  тіпті  беттің  төменгі  жағында  да 
сызықтар  қойылады.  Осындай  жалықтыратын  құралдан  аулақ  болу  керек. 
Қара сызықтар көздерді тітіркендіреді және шеткі жолдардан өте алыс тұрған 
кезде әсіресе жаман көрінеді. 
Жиектер    —  бұл  растирленген  фон,  мәтін  немесе  иллюстрацияларды 
шектейтін  сызықтар  (4.7-сурет).  Жиектердің  әшекейлерін,  түрлі  сәндік 
жиектемелерді пайдаланбаңыз. Олар оқуға қиындық тудырады, мәтіндер мен 
суреттер қабылдауына кедергі келтіреді. Кәдімгі жақтауды қолданған дұрыс, 
кейде  бұл  жақсы  нәтиже  береді  және  көзге  жолдардың  жанында 
жеңілдетілген кедергілерді қояды. 
 
 
 
 
84 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Кітаптың әртүрлі элементтері үшін арнайы беттеу ережелері.  
Кітап  беттеуінде,  дәйексөздерді,  эпиграфты,  шығыс  деректерін  және 
кітаптың  басқа  да  элементтерін  безендіруде  және  беттеуінде  қатал  ережелер 
қабылданды. Олардың ең таралғанын қарастырайық. 
Аннотация  кітап  басылымының  немесе  журнал  мақаласының  мазмұны 
мен  мақсатын  қысқаша  сипаттайды.  Аннотация,  әдетте,  титулдың  артқы 
жағына  кішірек  форматта,  кіші  өлшемді  кегльдегі  қаріппен  жазылады  және 
жолақтың  оптикалық  ортасына  орналастырылады.  Журнал  мақалаларына 
жазылған аннотацияны, әдетте, екі немесе үш бағандағы (бағанда) мақаланың 
мәтінін қоса алғанда, беттің толық пішіміне кіші өлшемді кегльдегі қаріппен 
жазады  және  мәтіннен  кішкене  алшақтау,  тақырыпшаның  астыңғы  жағында 
орналастырады. 
 
 
 
 
Сур. 4.6. Сызғыштар 
 
Сур. 4.7. Жиектеме 
 
 
85 

 
 
Шығарылым  деректері  —  басылымды  дайындаумен  және  жариялаумен 
айналысатын  тұлғалар  туралы  ақпаратты  қоса  алғанда,  басылым  туралы 
негізгі деректер. Атап айтқанда, кітап басылымдарында - барлық авторлардың 
тегі,  аты  және  әкесінің  аты,  редактордың,  суретшінің,  техникалық 
редактордың,  корректорлардың  тегі,  кітапты  теруге  және  басуға  беруге  қол 
қою  күні,  басылымның  сандық  көсеткіштері  (қағаз  форматы  мен  парақтың 
үлесі,  басылым  және  есептік-баспа  беттеріндегі  көлемі),  баспа  үйі  мен 
типографияның толық атауы мен мекен-жайы, тапсырыс нөмірі. 
Көбінесе,  шығарылым  деректері  6-кегльдің  қаріпі  өлшемінде  теру 
жолының  толық  форматына  немесе  кішірек  форматқа  теріледі  және 
басылымның  соңғы  бетіне  орналастырылады.  Егер  олар  толық  пішімде 
терілген  болса,  онда  олар  беттің  төменгі  жағында  жұқа  сызғыш  астында 
орналасады,  егер  кішірейтілген  форматта  болса  -  жолақтың  оптикалық 
ортасының бойында орналасады. 
Кейде  шығарылым  деректері  жолдың  төменгі  жағында,  жұқа  сызықтың 
астында, титулдың артқы жағына қойылады. 
Арнау - бұл кітаптың басындағы жазба, онда автор сол шығарма арналған 
адамның немесе адамдар тобын көрсетеді. Арнау әдетте таңдамалы қаріппен 
(курсив,жартылай  қалың  курсив,  басқа  түрдегі  қаріп)  теріледі,  оның  кеглі 
негізгі мәтіннің кеглі кем емес болу керек. Арнау көбінесе титулдан кейін (1-
ден 2 шаршыға дейін) жеке тақ беттің жоғарғы бөлігінде немесе кейде беттің 
оптикалық  ортасында  орналастырылады.  Кейбір  жағдайларда  арнау  бірінші 
мәтіндік  бетте  түсіру  есебінен  қойылады,  бірақ  міндетті  түрде  барлық 
тақырыптардан бұрын. Арнау мәтінінің соңында нүктелер қойылмайды. 
Эпиграф  кітаптың,  оның  бөлімінің  немесе  тарауының  негізгі  идеясын 
білдіретін  атақты  авторлардың  жазбаларынан,  мақал  немесе  афоризмнан 
тұратын  дәйексөзі.  Эпиграфтар  әрқашан  кішірек  кегльді  қаріппен,  жиі 
таңдамалы, мысалы курсивпен теріледі. Егер эпиграфта аудармасы бар шетел 
мәтін  берілсе,  онда  олар  әртүрлі  қаріп  жазбасында  теріледі  (көбінесе  негізгі 
мәтін  курсивпен,  аударма  тік)  және  аударма  4-8  пункт  бос  орын  қалтырып 
жазылады.  Эпиграфтың  соңында  нүкте  немесе  мағынасына  қарай  қажетті 
белгі  қойылады  (жиі  –  көп  нүкте,  өйткені  цитата  мәтіні  аяқталмайды). 
Эпиграф мәтіні тырнақшаларға алынбайды. Көп жағдайда дереккөзге сілтеме 
болады;  ол  бөлек  жолда,  қаріппен  бөлектеніп,  соңында  нүкте  қоймай  және 
эпиграф мәтінінен 2-ден 4 пунктке дейін үзіліспен жазылады. 
Кейде  (жақсартылған  дизайны  бар  көркем  туындыларда)  бүкіл  кітаптың 
эпиграфы титулдан кейін жеке тақ бетке орналастырылады және басылымның 
жеке  бөлімдері  үшін  эпиграф  –  бөлімнің  атынан  кейін,  шмуцтитулдарда 
орналастырылады.  Ең  жиі  барлық  туындыға  арналған  эпиграф  алғашқы 
мәтіндік  беттің  бірінші  тақырыпшаның  үстінде  түсіру  есебінен 
орналастырылады; мұндай эпиграфтың үстінде графикалық сурет қана болуы 
мүмкін.  Жеке  бөлімдерге  немесе  тарауларға  арналған  эпиграфтар  осы 
бөлімдердің атауларынан кейін, айдарлар және мәтіннен жеткілікті үзіліспен 
орналастырылады  (әдетте  эпиграфтан  кемінде  20  пункт  үстіне  және  одан  12 
пункт төмен). 
 
 
      86