Оқулық «Білім беруді дамытудың федералды институты»

169 
 
 
 
 
 
Қолданбалы  деңгей  файлдарға  қызмет  ететін  қосымшалар 
желісінің  бағдарламаларын  басқарады,  сондай-ақ  есептеу, 
ақпаратты  іздеу,  логикалық  ақпаратты  түрлендіру,  электрондық 
пошта хабарларын жіберу және т.б. жүзеге асырады. Бұл деңгейдің 
негізгі  міндеті  пайдаланушыға  ыңғайлы  интерфейсті  қамтамасыз 
ету болып табылады.
 
Әртүрлі 
деңгейлерде 
әртүрлі 
ақпараттық 
бірліктер 
алмастырылады:  биттер,  кадрлар,  пакеттер,  сессия  хабарламалары, 
пайдаланушылық хабарламалар.
 
Бұл  модельдің  басты  идеясы  -  әрбір  деңгейдің  көлік  ортасын 
қоса  алғанда,  ерекше  рөлі  бар.  Осыған  орай,  деректерді  берудің 
жалпы міндеті бөлек оңай көрінетін тапсырмаларға бөлінеді.
 
Жоғарыда  және  төменде  бір  деңгейдегі  байланыс  үшін  қажетті 
келісімдер хаттама деп аталады.
 
Пайдаланушылар  тиімді  басқаруды  қажет  етеді,  сондықтан 
компьютерлік  желілік  жүйе  пайдаланушы  тапсырмасының  өзара 
әрекеттесуін  үйлестіретін  күрделі  құрылым  ретінде  ұсынылады. 
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, пайдаланушы деңгейінде 
орындалатын әкімшілік функциялармен келесі деңгейдегі модельді 
алуға болады.
 
Базалық  модельдің  жеке  деңгейлері  деректер  көзінен  (7-
деңгейден  1-деңгейге  дейін)  және  деректер  алушыдан  жоғары 
деңгейде (1-ден 7-ші деңгейге дейін) төмен бағытта жұмыс істейді. 
Пайдаланушы  деректері  соңғы  деңгейге  жеткенге  дейін  деңгейге 
тән тақырыппен бірге төменгі деңгейге тасымалданады.
 
Қабылдаушы  жағынан  кіріс  деректер  талданады  және  қажет 
болғанда,  ақпарат  қосымша  қолданушы  қабатына  ауыстырылғанға 
дейін жоғарғы қабатқа беріледі.
 
Байланыс  желілері  бойынша  ақпаратты  беру  үшін  деректер 
дәйекті  бит  тізбегіне  айналдырылады  (екі  күймен  екілік  кодтау:  0 
және  1).  Ауыстырылатын  алфавиттік-цифрлық  таңбалар  бит 
үлгісімен ұсынылған. Биниций комбинациясы 4-, 5-, 6-, 7- немесе 8-
биттік  кодтары  бар  код  кестесінде  орналастырылады.  Деректерді 
тасымалдау  кезінде  ұсынылған  таңбалардың  саны  кодта 
пайдаланылатын  биттердің  санына  байланысты:  4-биттік  код  ең 
көбі  16  алфавиттік-цифрлық  таңбаны,  5-бит-32  таңба,  6-бит  64 
таңба, 7-бит - 128 таңба және 8 биттік - 256 таңба.
 
Ақпаратты  беру  кезінде  бірдей  және  әртүрлі  компьютерлік 
жүйелер  келесі  кодтарды  пайдаланады.  Халықаралық  деңгейде 

 
 
170 
таңбалық  ақпарат  ағылшын  әріптерінің  бас  әріптер  мен  кіші 
әріптерін, сондай-ақ кейбір арнайы таңбаларды кодтауға мүмкіндік 
беретін  7  биттік  кодтау  арқылы  беріледі.  Ұлттық  және  арнайы 
таңбалар  7-биттік  код  арқылы  көрсетіле  алмайтындықтан,  олар 
арнайы  шифрлауды  және  /  немесе  оларды  трансформациялауды 
қолданады.  Ұлттық  белгілерді  ұсыну  үшін  8-биттік  код 
қолданылады
. 
ЖЕЛІЛЕР ТОПОЛОГИЯСЫ
 
Желі  конфигурациясы,  яғни  желі  нысандарын  қосу  тәртібі  желі 
топологиясы деп аталады.
 
Желілік топология түріне қарай төмендегі желілер түріне бөлінеді:
 
■ 
шина;
 
■ 
сақина;
 
■ 
қос сақина;
 
■ 
жұлдыз;
 
■ 
ұяшық тәрізді;
 
■ 
тор;
 
■ 
ағаш.
 
Олардың маңыздыларын егжей-тегжейлі қарастырайық.
 
Шина. Шина топологиясы (5.3-сурет) ақпарат беру ортасы барлық 
жұмыс станцияларын қосуға қажетті жалпы қалта түрінде ұсынылған. 
Бұл  жағдайда  барлық  жұмыс  станциялары  желіде  жұмыс  істейтін  кез 
келген жұмыс станциясымен тікелей байланыса алады. 
 
5.3-сурет. Шина топологиясының желісі 
 
 
5.4. 

171 
 
 
 
 
 
 
5.4-сурет. Сақина түріндегі топология желісі 
Мұндай  желілік  топологияның  ерекшелігі  желі  жұмысының 
жекелеген жұмыс станциясының жағдайына тәуелді емес және жұмыс 
станцияларын компьютердің барлық желілерінің жұмысын тоқтатпай-
ақ оған қосуға немесе одан өшіруге болады.
 
Жұмыс  станцияларын  желі  үрдістерін  және  коммуникациялық 
ортаны  үзбестен  байланыстыруға  болатындығына  байланысты, 
ақпаратты тыңдау өте жеңіл, яғни ақпарат ортасынан ақпарат алу өте 
оңай.
 
Сақина.  Желінің  сақиналы  топологиясы  көмегімен  жұмыс 
станциялары  бір-біріне  шеңберде  қосылады:  жұмыс  станциясы  1  - 
жұмыс  станциясы  2,  жұмыс  станциясы  3  -  жұмыс  станциясы  4,  және 
т.б.  (5.4-сурет).  Соңғы  жұмыс  станциясы  біріншімен  байланысты. 
Коммуникациялық байланыс сақинада тұйықталады. 
 
Сақина топологиясы бар желіде хабарлар тұрақты түрде айналымда 
жүреді.  Жұмыс  станциясы  сақинаны  сұрағаннан  кейін  белгілі  бір 
мекенжайға  ақпаратты  жібереді.  Хабарламаларды  жіберу  өте  тиімді, 
себебі  хабарлардың  көпшілігін  кабельдік  жүйе  арқылы  «жолда»  бір-
бірден жіберуге болады. Барлық станцияларға қоңырау сұрауын жасау 
өте  оңай.  Ақпаратты  беру  ұзақтығы  компьютерлік  желінің  бөлігі 
болып табылатын жұмыс станцияларының санына көбейтіледі.
 
Сақиналы  топологиямен байланысты  негізгі  мәселе  -  әрбір жұмыс 
станциясы белсенді түрде қатысуы тиіс 

 
 
172 
 
5.5-сурет. Жұлдыз түріндегі 
топология желісі
 
ақпаратты  беру  және  кемінде  біреуі 
болмаған 
жағдайда, 
бүкіл 
желі 
әлсізденеді.  Жаңа  жұмыс  станциясын 
қосу желіні қысқа мерзімді өшіруді талап 
етеді,  себебі  орнату  кезінде  сақина  ашық 
болуы керек. 
Жұлдыз. Жұлдыз түрінде топологиясы 
бар желіде (5.5-сурет), компьютер сервері 
компьютерлердің 
барлық 
жұмыс 
станцияларынан 
барлық 
деректерді 
қабылдайды және өңдейді. Кез келген екі 
жұмыс  станциясы  арасындағы  барлық 
ақпарат  есептеу 
желісінің  орталық 
түйінінен өтеді.
 
Әрбір  жұмыс  станциясы  түйінге 
қосылады,  сондықтан  желінің  өткізу 
қабілеті  тораптың  өңдеу  қуаты  бойынша 
анықталады  және  әрбір  жұмыс  бекетіне 
кепілдік  беріледі.  Жұлдыз  түріндегі  топология  компьютерлік 
желілердің барлық топологияларының жылдамдығы болып табылады, 
өйткені  жұмыс  станциялары  арасындағы  деректерді  беру  тек  осы 
жұмыс  станцияларында  қолданылатын  бөлек  сызықтармен  орталық 
түйін  арқылы  (оның  жақсы  өнімділігімен)  өтеді.  Компьютердің  бүкіл 
желісін 
орталықтан 
басқаруға 
болады. 
Бұл 
топологияның 
жетіспеушілігі  -  орталық  тораптың  істен  шығуы  жағдайында  бүкіл 
желінің жұмысын бұзу.
 
Ағаш.  «Сақина»,  «жұлдыз»  және  «автобус»  компьютерлік 
желілерінің  танымал  топологиясымен  қатар,  тәжірибеде  де  ағаш 
тәрізді 
құрылымы 
қолданылады 
(5.6-сурет). 
Ол 
негізінен 
компьютерлік  желілердің  аталған  топологияларының  комбинациясы 
түрінде қалыптасады.
 
Компьютер  желісінің  ағашының  негізі  (түбірі)  байланыс 
ақпараттық  желісі  (ағаш  тармақтары)  жиналатын  жерде  орналасқан. 
Ағаш құрылымы  бар есептік желілер базалық  желілік құрылымдарды 
таза  түрде  пайдалану  мүмкін  болмаған  кезде  қолданылады.  Көптеген 
жұмыс  станцияларын  қосу  үшін  адаптер  карталарына  желілік 
күшейткіштер  және  /  немесе  қосқыштар  қолданылады.  Бір  мезгілде 
күшейткіш функциялары бар қосқыш белсендірілген концентратор деп 
аталады.