Оқулық Бастапқы кәсіби білім беру бағдарламаларын жүзеге асыратын білім беру мекемелерінің оқыту

24 
 
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ 
 
 
1.  Есептеуіш  техниканың  негізгі  даму  этаптарына  си- 
паттама беріңіз. 
2.  Танымал  механикалық  есептеу  машиналарын  және 
олар-ды жасап шығарушыларды атаңыз. 
3.  Есептеуіш машиналардың электромеханикалық кезе- 
ңін сипаттаңыз. 
4.  Электромеханикалық  есептеу  машиналарынан  элек- 
тронды  есептеуіш  техника  буындарына  өту  немен 
байланысты? 
5.  ЭЕМ-ның  жеке  буындарының  болуының  болжалды 
уақыттық кезеңдерін келтіріңіз. 
6.  ЭЕМ  буындары  ауысқан  кезде  қандай  факторлар 
ескеріледі?  Бұл  факторлардың  қайсын  алғашқы  деп 
санауға болады? 
7.  ЭЕМ-ның  бірінші,  екінші және  үшінші  буындарының 
техникалық сипаттамаларын салыстырыңыз. 
8.  Төртінші  буынды  компьютерлердің  пайда  болуына 
қандай себептер негіз болды? 
9.  Неліктен ДЭЕМ өндірісі кезінде IBMPC архитектурасы 
мен стандарттары негізге алынған? 
10.  Төртінші буынның сипаттамалық белгілерін атаңыз. 
11.  Отандық ЭЕМ-дың даму тарихын шолыңыз. 
12.  Қандай  ЭЕМ-ды  ЭЕМ-ның  бесінші  буынына  жатқы- 
зуға болады? 
 
 
    
1.3.   
БАЗАЛЫҚ ЛОГИКАЛЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕР 
 
ЭЕМ  сандық  сұлбаларында  барлық  сигналдар  1  жəне  0  логикалық 
мəндеріне  сəйкес  қойылатын  кернеудің  (тоқтың)  жоғарғы  жəне  төменгі 
деңгейлері  түрінде  болады.  Кіріс  немесе  шығыс  сигналдар  жағдайына 
байланысты  бірлік  екілік  сигнал  жоғарғы  деңгеймен,  ал  нөлдік  мəн 
төменгімен  бейнеленетін  оң  логика  жəне  бірлік  екілік  сигнал  төменгі 
деңгеймен,  ал  нөлдік  мəн  жоғарғымен  бейнеленетін  теріс  логика 
ажыратылады. 

25 
 
 
 
1.2 
-сурет. ЭЕМ-да екілік сигналдардың берілуі: 
а — импульсты сигналдар; б — потенциалды сигналдар; U
пор 
— эле- 
ментті ауыстырып қосудың шектік мәні 
 
 
Сигналдың  жоғарғы  жəне  төменгі  деңгейі  элементтік  базаға  тəуелді 
кейбір  шектік  мəндерге  байланысты  анықталады.  Мысалы,  егер  сигнал 
шектік  мəннен  жоғары  болса,  онда  ол  1-ге  сəйкес  келеді;  егер  сигнал  
шектік мəннен аз болса , онда ол 0 ретінде қабылданады. 
ЭЕМ сұлбаларында сигналдардың физикалық шектік берілуінің екі əдісі 
қолданылады: импульсты жəне потенциалды (1.2-сурет). 
Бір  импульсты  сигналдың  ұзақтығы  ЭЕМ-ның  бір  жұмыс  тактісінен 
аспайды,  яғни  кіріс  сигналдың  логикалық  элементке  əсер  ету  уақытынан 
аспайды.  Потенциалды  сигналдың  ұзақтығы  екіден  көп  тактіні  ала  алады 
(мысалы, құрылғының жөнделу сигналы). 
ЭЕМ  логикалық  сұлбаларының  талдануы  мен  синтезі  бульдік 
алгебраның математикалық аппаратын  – кіріс жəне шығыс айнымалылары 
0  жəн  1  мəндерінің  біреуін  ғана  қабылдай  алатын  бульдік  функцияларды 
қолданумен жүзеге асырылады. 
Айнымалыларда  үш  негізгі  түрлендірулер  жүзеге  асырылады: 
логикалық  қосу,  логикалық  көбейту  жəне  логикалық  терістеу,  олар 
қарапайым  базалық  логикалық  функцияларға:  дизъюнкция  (НЕМЕСЕ), 
конъюнкция (ЖӘНЕ) жəне инверсия (ЕМЕС) сəйкес келеді. 
 
 
1.3 
-сурет. Базалық логикалық элементтердің белгіленуі 
(логикалық сұлбалары): 
а — НЕМЕСЕ; б — ЖӘНЕ; в — ЕМЕС 
 
 

26 
 
1.1 
-кесте. ЕМЕС 
элементінің ақиқат кестесі 
1.2 
-кесте. НЕМЕСЕ элементінің 
ақиқат кестесі 
 
  
 
Электрлік сұлбаларда бұл элементтер 1.3-суретке сəйкес белгіленеді. 
Қалауынша  күрделі  кез-келген  логикалық  сұлбаларды  жүзеге  асыру 
үшін  логикалық  элементтердің  функционалды  толық  жүйесі  қажет. 
НЕМЕСЕ,  ЖӘНЕ,  ЕМЕС  үш  типті  элементтер  жиынтығы  функционалды 
толық емес болып есептелетіні дəлелденген, сол себепті кез-келген сандық 
құрылғыны  осы  логикалық  операциялардың  комбинациясы  түрінде 
елестетуге болады. 
Бульдік  функцияларды  аналитикалық  түрде  логика  алгебрасының 
өрнектері  түрінде  немесе  олардың  мəндерінің  кестесінің  көмегімен  беруге 
болады. 
Логикалық элементтердің шығыс мəндерін сипаттау үшін кіріс айныма- 
лыларының  барлық  үйлесулері  (жиындары)  кезінде  ақиқат  кестесі 
қолданылады.  Кез-келген  логикалық  элементтің  ақиқат  кестесі  кірістер 
санына  тең  п  қатарлардан,  шығыс  мəнінің  бір  қатарынан  жəне  2п  (кіріс 
айнымалылар жиыны) жолдардан тұрады. 
Алғашқы  рет  бульдік  функциялар  теорисын  релейлі-контактілі 
сұлбаларын  синтездеу  кезінде  қолданған,  оған  мысал  ретінде  НЕМЕСЕ, 
ЖӘНЕ,  ЕМЕС  базалық  операцияларының  сұлбалық  жүзеге  асырылуын 
қарастырайық. 
 
 
1.4 
-сурет. ЕМЕС релелі сұлбасы және оның жұмысының 
диаграммасы: 
X — сұлба кірісі; Z — сұлба шығысы; Р1 — реле; к1 — реленің тұйық- 
талған контактісі 
Кіріс 
Шығыс 
0 
1 
1 
0 
 
Кіріс1 
Кіріс2 
Шығыс 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
0 
1 
1 
1 
1 
 
 
 

27 
 
 
 
1.5 
-сурет. НЕМЕСЕ релелі сұлбасының мысалы (а) және 
оның жұмысының диаграммасы (б): 
X, Y — сұлба кірістері; Z — сұлба шығысы; Р1, Р2 — реле; к1, к2 — 
реле контактілері 
 
Логикалық  терістеу  (инверсия)  логика  алгебрасында  аргумент 
таңбасының үстіндегі сызықпен белгіленеді. Алгебралық формада сұлба Z= 
𝑋� өрнегімен сипатталады. 
1 инверсиясы 0-ді береді, 0 инверсиясы 1-ді береді, ал қос инверсиялау 
айнымалының мəнін өзгертпейді (1.1-кесте). 
ЕМЕС  функциясын  жүзеге  асыру  үшін  тұйықталған  контактілі  релені 
қолдануға болады (1.4-сурет). 
Реле жұмыс істеп бастағанда к 1 контактісі кіретін тізбек ажыратылады, 
ал U кернеуі Z шығысында инверттеледі. 
Логикалық  қосу  (дизъюнкция)  алгебралық  формада  «V»  таңбасымен 
(лат.  vel  сөзінің  бірінші  əрібінен  –  «немесе»)  белгіленеді.  Шығыста 
логикалық  сумма  1-ге  тең  болады,  егер  бір  немесе  бірнеше  кіріс 
қосылғыштар 1 болса (1.2-кесте). 
НЕМЕСЕ  функциясының  жүзеге  асырылу  мысалы  ретінде  1.5-суретте 
тұйықталған  контактілердің  параллельді  жалғануымен  релейлі  сұлба 
келтірілген. 
Тіпті болмағанда бір реле (Р1 немесе Р2) іске қосылған кезде к1 жəне к2 
контактілері кіретін Z тізбегі тұйықталады. Уақыттық диаграммада реленің 
X  жəне  Y  сигналдарын  қосындылауды  қамтамасыз  ете  отырып  қосылған 
кездегі Z тізбегінің жағдайы көрсетілген. 
1.3 
-кесте. ЖӘНЕ элементінің ақиқат кестесі
 
 
Кіріс 1 
Кіріс 2 
Кіріс 3 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
1 
1 
1