Оқулық Бастапқы кәсіби білім беру бағдарламаларын жүзеге асыратын білім беру мекемелерінің оқыту

18 
 
1960  ж.  Ресейде  шалаөткізгішті  машиналар  семействосының:  «Урал- 
11»,  «Урал-14»  и  «Урал-16»  жаңа  буындарын  жасауға  көшті.  Машина- 
лардың  жаңа  семействолары  («Минск»,  МИР,  БЭСМ  жəне  т.б.)  пайда 
болды, олардың көбі топтамамен шығарылатын болды. 
Екінші ЭЕМ арасынан БЭСМ-6 (1957) ерекшеленеді. Ол кездерде бұл 1 
млн  опер./с-қа  жуық  тез  əрекеттікке  ие  əлемдегі  ең  өнімділікті  есептеуіш 
машиналардың бірі болды. 
Көптеген  кеңестік  ЭЕМ-да  архитектура  мен  техникалық  шешімдер 
соншалықты  прогрессивті  болғанынан  олар  біздің  уақытқа  дейін  жетті. 
Мысалы,  МИР-2  машинасында  телевизионды  дисплей  экранның  өзінде 
мəліметтерді  өзгертуге  жəне  түзетуге  мүмкіндік  беретін  жарықтық  қауыр- 
сынмен бірге қолданылған. 
1961 ж. DEC (DigitalEquipmentCorporation) фирмасы PDP (Programmed- 
DataProcessor  —  бағдарламаланатын  сандық  процессор)  семействосынан 
алғашқы мини-ЭЕМ жобалады. 
Екінші  буынның  ЭЕМ  логикалық  сұлбалары  дискретті  шала  өткізгішті 
аспаптарда (диодтар, транзисторлар) жəне магнитті элементтерде (ферритті 
біліктерде) құрастырылған. 
Құрылымды-технологиялық негіз ретінде алғашқы рет баспа монтажымен 
платалар  кеңінен  қолданыла  бастады.  Электронды  сұлбалар  жұмысының 
тактілік  жиіліктері  жүздеген  килогерцке  дейін  өсті.  Бағдарламаларды  жасау 
кезінде  ассамблерден  басқа  «Алгол»  жəне  «Фортран»  сияқты  жоғарғы 
деңгейлі  бағдарламалау  тілдері  қолданыла  бастады.  Бұл  кезеңде 
бағдарламалаушы мамандығының қажеттілігі туындады. 
ЭЕМ  үшінші  буыны.  Үшінші  буынды  ЭЕМ-ді  жобалау  1962  ж. 
интеграцияның  шағын  содан  соң  орта  деңгейімен  кремнийлі  интегралды 
сұлбаларын  шығарудан  басталған.  Принципиалды  жаңа  элементтік  базаны 
жасауда  жаңа  бағыт  –  микроэлектроника  пайда  болды;  интегралды 
микросұлбалар  өндірісіне  мамандандырылған  Intel  (IntegratedElectronics- 
TechnologiesIncorporated) корпорациясының негізі қаланды. 
1964 ж. IBM (InternationalBusinessMachines) компаниясы  өнімділігі əртүр- 
лі, бірақ ортақ архитектурамен жəне толық бағдарламалық сəйкестікпен IBM- 
360  ЭЕМ  топтамалық  семействосын  шығарды,  олар  соншалықты  сұранысқа 
ие  болғанынан  компьютерлердің  келесі  буындарының  аппаратты-бағдар- 
ламалық  үйлесу  принциптерін  унификациялау,  стандартизациялау  жəне 
жүзеге асыру үшін негізге айналды. 
1965 ж. DEC фирмасының — орта жəне шағын компаниялар үшін бағасы 
жағынан  қолжетімді  PDP-8  алғашқы  топтамалық  мини-ЭЕМ  шығарылымы 
басталды. 

19 
 
1960-шы  жж.  екінші  жартысынан  бастап  КСРО  Экономикалық  өзара 
көмек  кеңесі  (ГДР,  Венгрия,  Болгария,  Польша,  Чехословакия)  елдерімен 
бірге  IBM  машиналарына  ұқсас  Бірлік  жүйедегі  (БЖ)  жəне  шағын  ЭЕМ 
жүйесіндегі  (ШЖ)  универсалды  ЭЕМ  қатарын  жасап  шығара  бастады.  1972 
ж.  ЕС-1010  семействосының  кіші  моделінің  өндірісі  басталды,  ал  бір  жыл 
өткен  соң  басқа  да  моделдерінің.  Олардың  тез  əрекеттігі  10  мыңнан  (ЕС- 
1010) 2 млн-ға дейінгі (ЕС-1060) опер./с құрады. 
Интегралды  гибридті  сұлбалардағы  алғашқы  топтамалық  отандық  ЭЕМ 
1970  ж.  пайда  болған  «Наири-3»  машинасы  болды.  Бұл  ЭЕМ  артықшы- 
лықтары:  тұрақты  есте  сақтау  құрылғысының  бар  болуы  жəне  ақпаратты 
өңдеуді  басқарудың  микробағдарламалық  принципі.  «Наири-3»  ЭЕМ-ы 
агрегатты-блоктық (модульді) принцип бойынша жасалған. 
1972  ж.  АҚШ-та  есептеу  жылдамдығы  бойынша  рекорд  (200  млн 
опер./с) орнатқан ИЛЛИАК-4 уникалды машинасы құрастырылған. Мұндай 
тезəрекеттік  ЭЕМ  классикалық  архитектурасынан  бас  тарту  –  64 
процессордан  құралған  матрицаны  қолданып  мəліметтерді  параллельді 
өңдеуге көшу есебінен қол жеткізілген. 
Үшінші  буынның  даму  кезеңінде  əлем  бойынша  үлкен  көлемде  
көпшілік  коммерциялық  қолданысқа  арналған  универсалды  ЭЕМ  шығара 
бастады.  Оған  жаңа  бағдарламалау  тілдерінің  («Бейсик»,  «Паскаль»), 
реалды  уақыт  операционды  жүйелерінің  пайда  болуы,  қолданушының 
компьютермен  диалогын  (графикалық  интерфейсты,  «тышқан»  манипу- 
ляторын қолдану) жəне қолданбалы бағдарламаларды (тексттік процессор) 
жетілдіру себепкер болды. 
ЭЕМ  төртінші  буыны.  Төртінші  буынды  ЭЕМ  пайда  болуы 
микроэлектрониканың 
қарқынды 
дамуымен 
жəне 
сапалы 
жаңа 
функционалды  құрылғыларды  –  үлкен  (ҮИС)  жəне  аса  үлкен  (АҮИС) 
интегралды  сұлбалар  негізіндегі  микропроцессорларды  жасаумен  байла- 
нысты. 
Ше1 4004 алғашқы 4-разрядты микропроцессоры 1971 ж. соңында 1Ме1 
корпорациясымен  жасалған.  1972  ж.  8-разрядты  8008  микросұлбасы 
ұсынылған.  интегралды  микросұлбадағы  элементтер  саны  əр  бір  жарым 
жыл  сайын  екі  есе  көбейіп  отыру  керек  деп  болжанған  белгілі  Мур  заңын 
дəлелдей  отырып,  1974  ж.  8080 микропроцессоры,  содан  соң  8086,  80286, 
80386,  80486  жəне  АҮИС-да  Pentium  семействосының  заманауи 
процессоры жасалған. 
Функционалды  арналымдылығына  жəне  өнімділігіне  сүйенсек  бірнеше 
жылға  тұрақталған,  қазіргі  кезде  ескіріп  бара  жатқан  (мысалы,  «мини- 
ЭЕМ» термины жоғалды) ЭЕМ классификациясы (суперЭЕМ,  үлкен ЭЕМ, 
мини-ЭЕМ жəне микроЭЕМ) пайда болды. 

20 
 
Біздің  өнеркəсіп  1980  ж.  бастап  IBM-үйлескен  интегралды  сұлба- 
ларында СМ семействосының ЕС топтамасының мини-ЭЕМ; «Электроника 
60»  микроЭЕМ,  диалогтық  есептеу  комплекстерін  (ДЕК),  БК  топтама- 
сының тұрмыстық компьютерлерін шығарған. 
Орта  оқыту  мекемелерінде  ММУ  ядролық  физика  институның  қызмет- 
керлерімен  информатика  сабағын  жүргізу  үшін  бірнеше  уақыт  бойы 
мектептер  қамтылған  «Корвет»  микроЭЕМ  (Basic  тілінің  интерпретаторы 
орнатылған) жасалған. 
МикроЭЕМ  Ресейде  мыңдаған  радиоқолданушылардың  соншалықты 
үлкен  назарын  аударды,  тіпті  өз  қолымен  үй  компьютерлерін  жасауда  
нағыз  бум  болды.  Алғашқылардың  бірі  «Радио-86РК»  болды,  содан  кейін 
базасында  бағдарламалық  жасақтаманың  ең  кең  фонды  бар  бірқатар 
үйлесімді радиомоделдер болған «Спектрум». 
Дисплей  ретінде  теледидар  қолданылған,  бағдарламалар  катушкалы 
жəне касеталы тұрмыстық магнитофондардан жүктелген. 
1980-ші  жж.  Кеңес  Үкіметінде  ашық  архитектура  принципі  бойынша 
қажетті конфигурациялы көпплаталы микроЭЕМ жасауға мүмкіндік беретін 
«Электроника С5-21» микропроцессорлы платаларының тұтас қатары пайда 
болды.  Платалар  жиынтығы  өзіне  командалардың  уникалды  жүйесімен 
жəне  көпмашиналы  жүйелерді  ұйымдастыру  мүмкіндігімен  бірплаталы 
ЭЕМ-ді; опаративті есте сақтау құрылғысы, тұрақты есте сақтау құрылғысы 
платаларын,  ультрафиолетті  өшіруі  бар  қайтабағдарламаланатын  есте 
сақтаушы  құрылғыны,  параллельды  жəне  тізбекті  енгізу-шығару 
каналдарын  қосты.  1990-шы  жж.  басында  арнайы  техникада  қолданыс 
тапқан «Электроника С5-31» біркристаллды ЭЕМ-ы жобаланған. 
Өкінішке  орай,  бұл  уақыттарда  отандық  элементтік  базаны  жасап 
шығару  тоқтап  қалды,  ал  ЭЕМ-ның  көпшілік  өндірісі  айтарлықтай 
мөлшерде  сатымдық  шетелдік  өндірістегі  құрамдас  элементтер  негізіндегі 
шетелдік  есептеу  техникасын  тираждауға  қайта  бағдарланды.  Белгілі  бір 
мөлшерде  оған  отандық  бағдарламалық  жасақтамадағы  унификацияның 
жоқ болуы негіз болды. 
1970-ші  жж.  ортасына  таман  машиналардың  төртінші  буынының 
дамуының  екі  тенденциясы  айқындалды:  суперЭЕМ  жəне  дербес  ком- 
пьютер. 
1976  ж.  CrayResearch  компаниясы  100  млн  опер./с  өндіретін«Крей-1» 
суперЭЕМ-ын  жасады.1985 ж.  «Крей-2»  суперкомпьютері  1,2  млрд  опер./с 
тезəрекеттікке  ие  болған,  ал  1997  ж.  Intel  корпорациясының  Janus 
суперЭЕМ-ы 1 трлн опер./с шекарасын жасады.