127
координаталардың жоғары дəрежелі қателіктерінегізінен анық-
талады.
Картосұлбаға D
x
жəне D
y
түзетпе енгізгенде пункт коор-
динаталарының орташа квадраттық қателігі елдің көптеген ау-
дандарында 8 см, ал кейбір аудандарында 10-15 см-ден аспайды.
Масштабтары 1:100 000, 1:25 000 жəне 1:5 000 карталарды
жасауда жəне 95-жылғы координаталарға сəйкес түзету қажет
болғанда сол карта парағына КЖ-95- көшудің түзетпелерін
КЖ-42 жылғы координаталар жүйесінің пландық белгілерімен
салыстырып отырады. Оның шекті шамалары 6.2-кестеде кел-
тірілген.
6.2-кесте. Бір координаталық жүйеден екіншісіне көшудің түзетпелері
Карта парағының масштабы
Түзетпенің шекті мəні
D
х,у=
√ D
х
2
+ D
у
2
1:10 000
1:25 000
± 3,0 м
± 7,5 м
Карталардың түзетпелері «Ресей карта жасаудың» аэро
гео-
дезиялық мекемелерінде сақталады. Бұл мекемелер координата-
ларды автоматты түрде өзгеруді бағдарламалық-математикалық
қамтамасыз етеді.
6.6. Бір референцтік координаталар жүйесінен екінші
жүйеге көшудің тəртібі
Жер бетіндегі нүктелердің орны жалпы жер эллипсоидымен
байланысты экваториалдық кеңістік координаталар жүйе
сінде
сақталады. Экваториалдық координаталардың рефе
ренц-эллип-
соидысымен байланысты. Жалпы жер жүйесінің эква ториалдық
координаталарына көшу үшін кеңістіктегі тікбұрышты коор-
динаталар жүйесін қолданады. Ол жүйенің басы эллипсоидтың
центріне қаралған, Z осі полярлық осьпен (жердің айналу осі),
X-осі экватор жазықтығы мен бастапқы меридиан жазықтығының
қиылысқан сызығы, ал Y-осі экватор жазықтығына жатады жəне
жүйені оң жаққа дейін толықтырады.
Жалпы жер жүйесінен референцтікке көшу үш кезеңнен
тұрады: алғаш экваториалдық координаттардан тікбұрышты
128
кеңістік координаталарына көшеді, мұнда барлығы жалпы жер
эллипсоидысының центрімен байланысқан.
Одан кейін кеңістіктік тікбұрышты жалпы жер координата-
лардан референц-эллипсоидысының центрімен байланысқан
кеңістіктік тікбұрышты координаталар жүйесіне көшеді. Ең ақы-
рында, соңғыдан референцтік экваториалдық жүйеге көшіріледі.
Кіші учаскелердегі (тау-кен телімі аумағында) маркшейдерлік
жұмыстарда координаталар жүйесінің жергілікті тірек торлары
немесе шартты жүйелері құрылады. Əрі қарай осы координата-
ларды мемлекеттік жүйеге көшірудің есептеулері орындалады.
Мұндай есептеулер үшін, кем дегенде, екі пункттің коор-
динаталары қажет болады. Осы екі пункттер арқылы мыналар
анықталады:
а) жаңа жүйедегі бастапқы координаталары - Х
1
о
, У
1
о
;
б) координаталар осьтерінің бұрылу бұрышы - ∆α. Оны жаңа
жəне бастапқы жүйе дирекциондық бұрыштарының айырма-
шылығынан есептейді;
∆α = а'-а (а'- жаңа жүйедегі дирекциондық бұрыш; а- сол
қабырғаның бастапқы координаталық жүйедегі дирекциондық
бұрышы;
в) торды өзгерудің масштабтың көбейткіші т, мына формула-
мен анықталады:
s
m
s
′
=
(6.1)
мұндағы,
s' – жаңа координаталар жүйесіндегі қабырға ұзындығы;
s – бастапқы координаттар жүйесіндегі сол қабырғаның ұзын-
дығы.
Бастапқы жүйедегі пункт координаталары х
i,
у
i;
жаңа жүйе-
дегі пункт координаттары х
i
', у
i
' болғанда, геодезиялық торап
пункттерінің координаттарын жаңа жүйеде былайша есептейді:
x
i
′
= x
o
′
+ (x
i
− x
o
)mcos∆a − (y
i
− y
o
)msin∆a;
y
i
′
= y
o
′
+ (y
i
− y
o
)mcos∆a − (x
i
− x
o
)msin∆a. (6.2)
Геодезиялық биіктіктерді қолданушылардың биіктік жүйесіне
көшіруді есептеуге ерекше көңіл аударған жөн. Себебі кейбір
129
елдерде ортометриялық, ал Қазақстанда – нормалды биіктіктер
қолданылады.
Бақылау сұрақтары
1. Жерсеріктік позиционирлеудің координаттар жүйесі.
2. Референцтік координаттар жүйесі.
3. 1942 жылдық координаттар жүйесі.
4. 1995 жылдық координаттар жүйесі.
5.
1942 жылдық жүйеден 1995 жылдық жүйеге көшудің тəртібі.
9–246
130
7. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҒАРЫШТЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР
7.1. Қазақстан Республикасының Ұлттық ғарыштық
агенттігі – «Қазғарыш» жəне оның құрылымы
Қазақстан ежелден ғарыштық зерттеулермен айналысып келе
жатқан ел, оған: 1950 ж. Қазақстандағы «Физика жəне астроно-
мия» институтынан бөлініп шыққан В. Г. Фесенков атындағы
«Астрофизика институты», 1943 ж. Алматы ионосфера стан-
циясы, 1983ж. бастап «Ионосфера институты» болған, 1991ж.
құрылған «Ғарыштық ғылыми зерттеулер институты» дəлел.
«Байқоңыр» ғарыш айлағының Қазақ жерінде орна ласқаны
демесек, елімізде өзіндік ғарыштық индустрия кешені болған
емес. Ғарыш саласының қарқынды дамуына байланысты 2007 ж.
Қазақстанда «Ұлттық ғарыштық агенттік» құрылды. Ғарыштық
саланы басқару ісі оны жақсы білетін, ғарышқа Қазақстан Туын
жəне киелі қазақ жерінің бір уыс топырағын апарып келген
ғарышкеріміз Талғат Амангелдіұлы Мұсабаевқа жүктелген.
Т. Мұсабаев басқаратын Ұлттық ғарыштық агенттігінің
(Қазғарыш) аясында қазіргі кезде алты ірі мекемеден тұратын
толыққанды ғарыштық кешен құрылып, олар өз жұмыстарын
жүргізуде. Олардың əрқайсысының басына өз міндеттерін жақсы
білетін тəжірибелі де ынталы атқарушылар тағайындалды.
Солардың бірі Ғарыштық зерттеулер институты (ҒЗИ ).
Бүгінде институт құрамында екі бөлім (қашықтан зондлаудың
математикалық мəселелері; металл физикасы жəне ғарыштық ма-
териалтану) жəне 2 орталық (ғарыштық ақпараттарды қабылдау
жəне өңдеу; геоақпараттық жүйелер) бар. ҚР ҒЗИ-ның негізгі
бағыттары: қашықтан зондтаудың, ғарыштық мониторингтің,
сонымен қатар табиғи-ресурситық кешендерді зерттеу жəне
басқару үшін геоақтараттық технологияның ғылыми негіздерін
жасау; ғарыштық материалтану жəне металл физикасы. Бүгінде
Қазақстанның ғарыштық зерттеулер институты ғарыштық мони-
Достарыңызбен бөлісу: | 
